18. Yüzyıl Osmanlı Fakihlerinden Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin Risâle fi’d-duhân Adlı Risalesinin Tahkikli Neşri ve Tahlili

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 139 - 162, 30.06.2024

Ramazan Çöklü

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1424780

Öz

Osmanlı döneminde âlimler; güncel fıkhî meseleleri, ulemânın gündemini meşgul eden konuları ve bunların sosyokültürel hayatın içindeki yerini daha çok risalelerde tartışmışlardır. Bu da Osmanlı döneminde yazılan risaleleri sadece ilmî yönden değil, tarihî ve kültürel yönden de önemli kılmaktadır. Bu araştırmada da bir Osmanlı âlimi olan Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin tütün içmenin hükmüne dair yazdığı Risâle fi’d-duhân adlı eseri tahlil edilmiş ve tahkikli neşri gerçekleştirilmiştir. Bu eser üç yönden önemlidir; birincisi dönemin meşhur ve çok yönlü âlimlerinden Saçaklızâde Mehmed Efendi tarafından yazılmasıdır. Saçaklızâde, 18. yüzyıl Osmanlı toplumunda gerek yazdığı eserlerle gerekse öncülük ettiği eğitim, öğretim ve irşad faaliyetleri nedeniyle öne çıkan âlimlerden biridir. Amelde Hanefî, itikatta Mâtürîdî olan Saçaklızâde, hem Anadolu’da hem de Şam’da çeşitli hocalardan ders almış, İslâmî ilimlerin birçok sahasında eserler yazmış çok yönlü bir âlimdir. İkincisi, Risâle fi’d-duhân’ın küçük hacmine rağmen dönemin Osmanlı halkının dinî, ilmî ve sosyokültürel hayatına dair izler taşımasıdır. Eserde o dönemdeki insanlarının tütün içme tekniğine, sıklığına ve tütünden umdukları bazı faydalara dair bilgiler yer almaktadır. Şu halde risale sadece ilmî yönden değil, tarihî yönden de önem arz etmektedir. Üçüncüsü ise eserin 17. ve 18. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında aralarında hoca-talebe ilişkisi bulunan iki meşhur âlimden birisinin risalesi olmasıdır. Şöyle ki Saçaklızâde Mehmed Efendi, tütün içmenin mubah olduğunu savunan Abdülganî en-Nablusî’nin (öl. 1143/1731) talebesidir, fakat kendisi hocasının aksine tütün çekmenin haram olduğunu düşünmektedir. İki âlim bu konuyu ders esnasında tartışmış olabilir. Bu durumda Risâle fi’d-duhân güncel bir meselenin hükmü hakkında hocasından farklı düşünen, ona muhalefet bir âlimin eseri olmaktadır. Araştırmayı önemli kılan bir diğer husus, tütün ve sigara içmenin hükmüne dair tartışmaların günümüzde hala canlılığını korumasıdır. Şöyle ki günümüzde bilim ve teknolojinin ilerlemesiyle birlikte tütün içmenin insanın sağlığına etkilerine dair daha somut bilgilere ulaşılmış, bunun sonucunda sigaranın kesin bir şekilde haram olduğunu savunanların sayısı artmıştır. Diğer taraftan Risâle fi’d-duhân, meselenin dinî boyutunu merak edenlerin yanında sağlıkçıların ilgisini çekecek bilgiler de içerir. Zira 18. Yüzyıl Osmanlı toplumunda sigara içmenin mubah olduğunu iddia edenler, onun çeşitli yönlerden insan sağlığına faydalı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Tütün içmenin haram olduğunu benimseyen Saçaklızâde, görüşünü üç asıl üç de tâli diyebileceğimiz toplam altı delille temellendirmiştir. Buna göre tütün içmek fâsık kimselerin özelliğidir. Kişiye fayda sağlamayan boş bir iştir ve kendisine itaatin farz olduğu devlet başkanı tarafından yasaklanmıştır. Bunların yanı sıra tütün sarhoş edici özelliği olan, pis bir içecek olup malın ve vaktin israf edilmesine yol açmaktadır. Araştırmada Risâle fi’d-duhân’ın Osmanlı arşivlerindeki mevcut nüshaları merkeze alınmıştır. Çeşitli mecmuaların içinde yer alan bu nüshaların tamamı el yazması olup dilleri Arapçadır. Araştırmanın giriş kısmında Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin hayatı ve ilmî kişiliği hakkında kısa bilgi verilmiştir. Ardından tütünün ortaya çıkış serüveninden ve İslâm coğrafyasının tütünle nasıl tanıştığından söz edilmiştir. Daha sonra tütün içmenin fıkhî hükmüyle ilgili âlimlerin görüşleri ve delilleri açıklanmıştır. Akabinde Risâle fi’d-duhân adlı eserin yazmaları hakkında bilgi verilmiş ve tahkikli neşri gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Tütün, Duhân, Osmanlı, Saçaklızade

Edition Critique and Analysis of Risālah fi’d-dukhān by 18th-Century Ottoman Faqih Sacaqlizādah Mehmed Efendi

Öz

In the Ottoman period, scholars discussed current fiqh issues, topics that occupied the agenda of the scholars, and their place in sociocultural life mostly in treatises. This makes the treatises written in the Ottoman period important not only in terms of scholarship but also in terms of history and culture. In this study, the Risālah fi'd-dukhān written by Sacaqlizādah Mehmed Efendi, an Ottoman scholar, on the ruling of smoking tobacco was analyzed and its critical edition was realized. This work is important in three ways; the first is that it was written by Sacaqlizādah Mehmed Efendi, one of the famous and versatile scholars of the period. Sacaqlizādah was one of the most prominent scholars in the 18th century Ottoman society, both for the works he wrote and for the education, training and irshād activities he pioneered. Sacaqlizādah, who was Hanafī in practice and Māturīdī in belief, was a versatile scholar who took lessons from various teachers both in Anatolia and Damascus and wrote works in many fields of Islamic sciences. Sacaqlizādah, who taught in madrasas in Aleppo and Marash, has many works, some of which have not yet been published, in various branches of Islamic sciences such as Arabic language, hadith, kalām, qiraat, philosophy and logic, especially fiqh. Although many tobacco treatises written in the Ottoman period have been published and Sacaqlizādah Mehmet Efendi's opinion has been especially included in the studies on this subject, his work had not yet been published. However, Sacaqlizādah was one of the famous and respected scholars of his time. In this study, his aforementioned work has been brought to the world of science and his opinion on the subject has been explained in detail together with his evidences. Second, despite its small volume, the Risālah fi'd-dukhān bears traces of the religious, scholarly and sociocultural life of the Ottoman people of the period. The work contains information on the tobacco smoking technique, frequency, and some of the benefits that the people of that period expected from tobacco. Therefore, the treatise is important not only from a scholarly perspective but also from a historical perspective. The third is that it is the treatise of one of the two famous scholars in the Ottoman geography of the 17th and 18th centuries who had a teacher-student relationship. Namely, Sacaqlizādah Mehmed Efendi was a student of 'Abd al-Ghanī al-Nablusī (d. 1143/1731), who argued that smoking tobacco was permissible, but unlike his teacher, he thought that smoking tobacco was haram. The two scholars may have discussed this issue during class. In this case, the Risālah fi al-dukhān is the work of a scholar who disagreed with his teacher on the ruling of a current issue. Another important aspect of this study is that the debate on the ruling on tobacco and smoking is still alive today. In other words, with the advancement of science and technology today, more concrete information about the effects of smoking tobacco on human health has become available, and as a result, the number of those who argue that smoking is absolutely haram has increased. On the other hand, Risālah fi'd-dukhān also contains information that will be of interest to health professionals as well as those who are curious about the religious dimension of the issue. Those who claimed that smoking was permissible in 18th-century Ottoman society argued that it was beneficial to human health in various ways. Sacaqlizādah, who held that smoking tobacco was haram, based his opinion on a total of six proofs, three primary and three secondary. According to him, smoking tobacco is a characteristic of the unfaithful. It is an idle occupation that does not benefit the person and is forbidden by the head of state, to whom obedience is obligatory. In addition, tobacco is an intoxicating and filthy drink that leads to the waste of time and wealth. This study focuses on the copies of Risālah fi'd-dukhān in the Ottoman archives. As far as we can determine, there are at least 15 copies of the work. All of these copies, which are included in various magazines, are manuscripts and are in Arabic. In the introduction of the study, brief information about Sacaqlizādah Mehmed Efendi's life and scholarly personality is given. Then, the adventure of the emergence of tobacco and how the Islamic geography met with tobacco are mentioned. Then, the opinions of the scholars and their proofs regarding the jurisprudential ruling of smoking tobacco are explained. Subsequently, information about the manuscripts of the Risālah fi'd-dukhān is given and its critical edition is realized.

Anahtar Kelimeler

al-Fiqh, Tobacco, Smoking, Ottoman, Sacaqlizādah.

Kaynakça

• Akgündüz, Said Nuri. “Osmanlı Mısır’ında Hanbelî Bir Âlim Mer’î b. Yûsuf ve Duhân Risalesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 40 (2022), 211-241.
• Albayrak, Kamil Ruhi. “Saçaklızâde’nin İlahî Sıfatlara Yaklaşımı”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (2018), 127-148.
• Barış, İzzettin vd. Sigara ve Gençlik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Baysa, Hüseyin. “Ömer Müftî Kilîsî’nin Sigaranın Hükmü Hakkındaki Görüşünün Değerlendirilmesi -Risâletü’d-Dühân Bağlamında-”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2015), 37-57.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1418/1997), 3/151.
• Birinci, Ali. Tarih Yolunda: Yakın Mazînin Siyasî ve Fikrî Ahvali. İstanbul: Dergah Yayınları, 2001.
• Boran, Mustafa. “Tütün/Sigara ve Kât Gibi Zararlı Maddelerin Dini Hükmü”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 425-455.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Füsûl fi’l-Usûl. thk. Muhammed Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Işık, Hüseyin Hilmi. Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye. İstanbul: Hakikat Yayınevi, 130. Basım, 2014.
• Kalaycı, Mehmet – Öztürk, Eyüp. “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebū Sehl Nu‘mān Efendi ve Taḥlīlu’d-Duḫān Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1 (2017), 1-45.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâ’i‘u’s-sanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. 7 Cilt. nşr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Kurt, Muhammet Sacit. Bir Müfessir Olarak Saçaklızade Muhammed Efendi -I-. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Mehmed Tâhir, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. nşr. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Mer’î b. Yûsuf, Zeynüddîn b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. Tahkîku’l-burhân fî şe’ni’d-duhân ellezî yeşrabühü’n-nâsü’l-ân. nşr. Dâru İbn Hazm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Nâblusî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl. es-Sulh beyne’l-ihvân fî hükmi ibâhati’d-duhân. çev. Muhammet Emin Efe - Ahmet Şenharputlu. İstanbul: Dergah Yayınları, 2021.
• Nablusî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl. es-Sulh beyne’l-ihvân fî hükmi ibâhati’d-duhân. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. Dımeşk: Dâru Neynevâ, ts.
• Özcan, Tahsin. “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu. 1/53-68. Kahramanmaraş: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, 2005.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özen, Şükrü. “Molla Lutfi’nin İdamına Karşı Çıkan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-zındîk Risalesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 7-16.
• Özen, Şükrü. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/5-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Risâle fî tahrîmi’d-duhân. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 002311-CXXXI, 285b-286a.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Risâlet fî hakki’d-duhân. Diyarbakır: Diyarbakır Kütüphanesi, Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, 771/3, 11b.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Risâlet fî hakki’d-duhân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 02165-010, 215a-215b.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. er-Risâletü’d-duhâniyye. Diyarbakır: Diyarbakır Kütüphanesi, Diyarbakır İl Halk Kütüphanesi, 611/17, 70b.
• Saçaklızâde Mehmed Efendi. Risâletün fî hakki’d-duhân. Konya: Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Bölge Yazma Eserler, BY00003480/6, 180a-180b.
• Saylan, Şenol. “Tütün Kullanımına Mutedil Bir Yaklaşım: Şevkizâde Süleyman Efendi’nin Duhân Risalesi”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (2020), 1399-1439.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmanî. çev. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Yılmaz, Fehmi. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/1-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Fehmi. Osmanlı imparatorluğunda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlili (1600-1883). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.