Arminius Vambery ve Eugene Schuyler’in Gözünden 19. Yüzyılın Ortalarında Buhara Şehri’nin Sosyo-Kültürel Durumu

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 59 - 82, 01.05.2023

Atanur Sarıoğlu Tarık Sarıoğlu

Öz

Buhara, Orta Asya’nın ticaret yolları üzerinde kurulmuş, Zerefşan Nehri’nin aşağı havzasında bulunması nedeniyle de oldukça verimli arazilere sahip bir bölgedir. Bu konumu itibariyle birçok medeniyete ev sahipliği yapan şehir çeşitli istilalara maruz kalmıştır. Tarihsel süreç içerisinde Türkler, Moğollar, Farslar, Yahudiler, Araplar, Ruslar… gibi birçok etnik unsur şehirde hâkimiyet yarışına girişmiştir. Çok eskilerden beri Budizm ve Maniheizm gibi inanç sistemlerinin etkisinde olan Buhara, sonraki dönemlerde İslam şehri kimliği kazanmış, açılan dini kurumları vasıtasıyla Orta Asya’nın İslam merkezlerinden biri haline gelmiştir. Ancak Buhara, Orta Asya’da yaşanan iktidar savaşları nedeniyle özellikle 18. yüzyılda büyük yıkımlar geçirmiştir. 19. yüzyıl içerisinde tekrar toparlanan şehir yeniden bir cazibe merkezi haline gelse de Rus istilaları nedeniyle eski ihtişamını kaybetmeye başlamıştır. Birçok Avrupalı seyyah, Orta Asya’nın bu önemli şehrini ziyaret ederek hakkında önemli bilgiler veren seyahat notları tutmuşlardır. Bu seyyahlardan ikisi Arminius Vambery ve Eugene Schuyler, 19. yüzyılın ortalarında Buhara’yı ziyaretleri esnasında almış oldukları notları eserlerine taşıyarak şehir hakkında önemli bilgilerin günümüze ulaşmasını sağlamışlardır. Bu çalışmanın amacı, Arminius Vambery ve Eugene Schuyler’in Buhara’ya dair vermiş oldukları bilgilerden istifade ederek 19. yüzyılda şehrin sosyo-kültürel durumunu anlatmaktır.

Anahtar Kelimeler

Buhara, Arminius Vambery, Eugene Schuyler, Orta Asya, Seyyahlar

The Socio-Cultural Situation of Buhara City in the Middle 19th Century from Arminius Vambery and Eugene Schuyler's Eyes

Öz

Bukhara is a region that was established on the trade routes of Central Asia and has very fertile lands due to its location downstream of the Zerefshan River. The city, which has hosted many civilizations due to its location, has been exposed to various invasions. In the historical process, many ethnic elements such as Turks, Mongols, Persians, Jews, Arabs, Russians entered the race for dominance in the city. Bukhara, which has been under the influence of belief systems such as Buddhism and Manichaeism since ancient times, gained the identity of an Islamic city in the later periods and became the Islamic center of Central Asia through its religious institutions. However, Bukhara suffered great destruction, especially in the 18th century, due to the power wars in Central Asia. Although the city, which recovered in the 19th century, became a center of attraction again, it started to lose its former glory due to Russian invasions. Many European travelers visited this important city of Central Asia and kept travel notes that gave important information about it. Two of these travelers, Arminius Vambery and Eugene Schuyler, carried the notes they took during their visit to Bukhara in the middle of the 19th century, and ensured that important information about the city reached today. The aim of this study is to explain the situation of the city in the 19th century by making use of the information given by Arminius Vambery and Eugene Schuyler about Bukhara.

Anahtar Kelimeler

Bukhara, Arminius Vambery, Eugene Schuyler, Middle Asia, Travelers.

Kaynakça

• Alkan, Haluk. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Siyasal Hayat ve Kurumlar: Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan. Ankara: Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Yayınları, 2011.
• Bala, Mirza. “Buhara”. İslam Ansiklopedisi. 2/761-771, İstanbul: MEB Yayınları, 1986.
• Barthold, V.V.. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Bubur, Rüçhan. “Buhara Camileri”. Türkler Ansiklopedisi. 8/866–871, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001.
• Csaki, Éva. “Macar Türkologlarına ve Araştırmalarına Dair”. Türkbilig, 41, 2021, 83-94
• Çelik, Muhammed Bilal. “Buhara Hanlığı ve Afganistan”. Akademik Bakış Dergisi, 13/26, 2020, 327-354.
• Çetin, Halil. Çarlık Rusyası’nın Türkistan’ı İşgali ve Buhara Hanlığı. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Çolak, Melek. “Macar Türkolog Vámbéry’nin Türkistan Seyahatinde “Büyük Oyun” Un İzleri, Orijinal Fotoğraflarla Birlikte”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 45, 2019, 13-27.
• De Clavijo, Ruy Gonzales. Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyahat. Çev. Ömer Rıza Doğrul, İstanbul: Kesit Yayınları, 2007.
• Doğan, Asude S. “Bir Amerikalı’nın Asya-yı Vusta’da Seyahati: Eugene Schuyler’in “Türkistan’ı”. Gazi Türkiyat, 3, 2008, 190-201.
• Erdoğan, Aysel, İngiliz Kaynakları ve Seyahatnamelere Göre XIX. Yüzyılda Türkistan (Orta Asya) Şehirlerinin (Buhara, Hive, Taşkent, Hokand, Semerkand) Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Durumu, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Genç, Reşat. “Karahanlılar”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 6/137-179, İstanbul: Çağ Yayınları, 1986.
• Gül, Ayşe Esra. L. F. Kostenko’nun Seyahatnamesine göre 19. yüzyılın İkinci Yarısında Buhara Emirliği. Amasya: Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Güngor, Türkbeyi. Buhara Emirliği Üzerinde Rus-İngiliz Nüfuz Mücadelesi (1807-1868). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kafesoğlu, İbrahim. Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/ 1092-1221). Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Kesenceli, Resul. “Asya’nın Kubbeleri”. Somuncu Baba Kültür ve Edebiyat Dergisi. 100/46-52, (2009).
• Kitapçı, Zekeriya. Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri Arasında İslamiyet. İstanbul: Yedi Kubbe Yayınları, 2004.
• Köse, Kürşad. İngiliz Seyyah Alexander Burnes’e Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Buhara Hanlığı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Oğuz, Semanur. Rus Seyyah N.V. Hanıkov’a Göre Buhara Hanlığı/Emirliği (1841-1842). Aksaray: Aksaray Üniversitesi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ögel, Bahaddin. Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Özaydın, Abdülkerim. “Karahanlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/404-414, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Taşağıl, Ahmet. “Karahıtaylar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/415-416. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Schuyler, Eugene. Turkistan. Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja. New York, 1/1876.
• Schuyler, Eugene. Türkistan. Çev. Firdevs Çetin, Halil Çetin, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2002.
• Şeşen, Ramazan. “Buhara”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/363-367, Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Vambery H. Arminius. Geschichte Bocharas. Stuttgart, 1872. (https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.358312/page/n37/mode/2up).
• Vambery, H. Arminius. Bir Sahte Dervişin Orta Asya Gezisi. Çev.Abdurrahman Samipaşazade Abdulhalim, İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2009.
• Vurgun, Seda Yılmaz. XIX. Yüzyılda Seyahatnamelerin Işığı Altında Buhara Emirliği (Hanlığı). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Vurgun, Seda Yımaz. “Buhara Emirliğinin İki Önemli Şehri: Buhara ve Semerkand”. Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi. 1 /1,2016, 138-157.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “İslamiyet ve Türkler”. Diyanet Dergisi (Hicret Özel Sayısı). Ankara, 1981, 285-315.
• Zarcone, Thierry. Yasak Kent Buhara 1930-1888. Çev. Ali Berktay, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.