İbn Âşûr ve "En-Nazaru’l-fesîh'inde Medâikı’l-enzâri fi’l-Câmii’s-sahîh" İsimli Eserdeki Şerh Yöntemi

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 219 - 248, 31.10.2023

Cemil Cahit Mollaibrahimoğlu

Öz

Hadis kaynakları arasında en itibar edidlen kaynak olarak kabul edilen Buhârî’nin (öl. 256/870) el-Câmiu’s-sahîh’i asırlardır çok sayıda İslâm âliminin ilgisini çekmiş, hiçbir hadis kitabına nasip olmayan ilgi ve alâkaya mazhar olmuş, lehinde ve aleyhinde çeşitli müstahrec, şerh, hâşiye, ta’lik, ihtisar, tez ve tercüme çalışmaları yapılmıştır. Bunlardan biri de çalışmamıza konu olan İbn Âşûr’un (1879-1973) en-Nazarü’l-fesîh ʿinde Madâikı’l-enzâri fi’l-Câmiʿi’s-sahîh adlı eseridir.
İbn Âşûr, ta‘lik olarak ifade ettiği söz konusu çalışmasında Sahîh’in tamamını şerh etmemiş, izaha muhtaç gördüğü bazı konu ve kavramları açıklamış, zor ve müşkil ibareleri açık ve net bir şekilde çözmüş, önceki şârihlerin değinmediği veya tam anlamıyla açıklamadığı hususları izah etmiştir.
Bu araştırma, aklî ve naklî ilimleri, doğuyla batıyı, eski ile yeniyi birleştiren, ülkemizde daha çok tefsir ve makâsıd çalışmalarıyla bilinen, hadisçiliği hakkında az sayıda çalışmalar yapılmış olan bu değerli âlimi ve en-Nazarü’l-fesîh isimli eserini tanıtmayı ve değerlendirmeyi hedeflemektedir. Öncelikle müellifin eğitim hayatı ve eserleri ele alınarak ilmî birikimine dikkat çekilmiştir. Çalışmada, genel değerlendirmelerden ziyade alt başlıklarla ve örneklerle eseri ayrıcalıklı kılan hususlar gözler önüne serilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, el-Câmi‘u’s-sahîh, İbn Âşûr, en-Nazarü’l-fesîh

Kaynakça

• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Nşr. Cemal Aytânî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Nşr. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 25 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1421/2001.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. Nşr. Ebu’lMünzir Hâlid b. Nehiy. 7 cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1420/1999. Birmâvî, Muhammed b. Abdüddâim. el-Lâmiʿu’s-sabîh ʿale’l-Câmii’s-sahîh. Katar: Dâru’n-Nevâdir, 1433/2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu's-sahîh. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Gâlî, Belkâsım. Min A‘lâmi’z-Zeytûne: Şeyhu’l-Câmiu’l-A‘zâm Muhammed et-Tâhir b. Âşûr Hayâtuhû ve Âsâruhû. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1417/1996.
• Dihlevî, Ebü’l-Mecd Abdülhak b. Seyfiddîn. Lemaʿâtü’t-tenkîh fî şerhi Mişkâti’lMesâbîh. Nşr. Takiyyüddîn en-Nedvî. Dımeşk: Dâru’n-Nevâdir, 1435/2014. Doğan, Halil İbrahim. Muhammed et-Tâhir b. Âşûr ve Hadis İlmindeki Yeri. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Doğan, Halil İbrahim. “İbn Âşûr’un Hayatı, Eserleri ve Hadis Yorumculuğu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020).
• Doğan, Halil İbrahim. “Sahîh-i Buhârî Üzerine XX. Yüzyılda Yazılmış Bir Ta’lik Çalışması: İbn Âşûr’un en-Nazaru’l-fasîh’i”. 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Özcan Güngör vd. 947-958. Ankara: Sageya Yayıncılık, 2019.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. Nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 7 cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Hâkim, Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. Nşr. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: 5 cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2002.
• Hererî, Muhammed el-Emîn b. Abdullah el-Hererî. el-Kevkebe’l-vehhâc ve’rravza’l-behhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Cidde: Dâru’l-minhâc,1430/2009.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Tahkîkât ve Enzâr fi’l-Kur’an ve’s-Sünne. Nşr. Abdülmelik b. Âşûr, Kahire: Dâru’s-Selâm, 1429/2008.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. Cemheratu Makâlât ve Resâili’ş-Şeyh İmâm Muhammed et-Tâhir b. Âşûr. Nşr. Muhammed et-Tâhir el-Mîsâvî. Amman: Dâru’n-Nefâis, 1436/2015.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’lBuhârî. Nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 24 cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risaleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzân. Beyrut: Dâru’l-marife en-nizamiyye, 1390/1971.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Takrîbu’t-temyîz. Nşr. Ebu’lİşbâl Sagîr Ahmed Şâgıf. Riyad: Dâru’l-Asıme, ts. İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. es-Sikât. Nşr Muhammed Abdürreşîd. Haydarâbâd: Dâru’l-Meârifi’l-osmaniyye, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm. Nşr. Mustafa es-Seyydi Muhammed vd. Cize: Müeesesetü Kurtuba, 1421/2000.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. Nşr. Şuayb el-Arnaût vd. 5 cilt. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1430/2009.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Sıyânetü Sahîh-i Müslim mine’l-ihlâli ve’l-galat ve himâyetühû mine’l-iskâti ve’s-sakat. Nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir. Beyrut: 1404/1984.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Târîhu’s-sikât. Nşr. Abdülmu’tî Kal’aci. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1405/1984.
• İbnü’l-Hoca, Muhammed el-Habîb. Muhammed et-Tâhir b. Âşûr ve Kitabuhû Mekâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1425/2004.
• İtyûbî, Muhammed b. Ali b. Âdem el-Vellevî. el-Bahru’l-muhîtu’s-seccâc fî Şerhi Sahîhi’l-İmâm Müslim b. el-Haccâc. 45 cilt. Dammâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1426.
• İtyûbî, Muhammed b. Ali b. Âdem el-İtyûbî el-Vellevî. Zahîretü’l-ukbâ fî şerhi’l-Müctebâ. 40 cilt. Riyad: Dâru’l-Mi’râc, 1416/1996.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsa. İkmâlü’l-Mu‘lim bi fevâidi Müslim. Nşr. Yahya İsmâil. 9 cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1419/1998.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsa. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik limaʿrifeti aʿlâmi mezhebi Mâlik. Nşr. Abdülkadir es-Sahrâvî. Mağrib: Vizaret’levkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• Kastallâni, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî ilâ şerhi Sahîhi’lBuhârî. 10 cilt. Mısır: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1323. Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh Hüseynî. Feyzü’l-bârî ʿalâ Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Kurtubî, Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ eşkele min telhîsı kitabi Müslim. Nşr. Muhyiddin Dîb Müstû vd. 7 cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1996.
• Kirmânî, Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türasi’l-Arabiyyi, 1401/1981.
• Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir, el-Muvattâ. Nşr. Muhammed Fuâd Abdülbakî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabiyyi, 1985.
• Miras, Kâmil. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi. Ankara: Gaye Matbaacılık A.Ş., 1988.
• Mizzî, Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. Nşr. Beşşâr Avvâd Ma’ruf. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1400/1980.
• Molla Gürânî. el-Kevserü’l-cârî ilâ riyâzi ehâdîsi’l-Buhârî. şr. Ahmet Azn İnâye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türasi’l-Arabiyyi, 1429/2008.
• Muhammed el-Hıdır b. Hüseyin. Tûnis ve Câmiʿu’z-Zeytûne. Nşr. Ali Rıza el-Hüseynî. Dımaşk-Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 1431/2010.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmiʿi’ssagîr. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1391/1972.
• Müslim b. Haccâc Ebü’l-Hüseyn el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. Nşr. Muhammed Fuâd Abdulbaki. 2 cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• San‘ânî, İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm el-Mütevekkil-Alellâh. et-Tenvîr şerhu Câmiʿi’s-sagîr. Nşr İbrahim Muhammed İshak. Riyad: Mektebetü Dâri’sselâm, 1432/2011.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. et-Tevşîh ʿale’l-Câmiʿi’s-sahîh. Nşr. Rıdvân Câmi‘ Rıdvân. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Şınkîtî, Muhammed el-Hızır b. Seyyid Abdullah el-Cekenî. Kevseru’l-meânî ed-Derârî fî keşfi habâyâ Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1415/1995.
• Tabba‘, İyâd Hâlid. Muhammed Tâhir b. Âşûr Allâmetü’l-fıkhı ve usûlihî ve’ttefsîri ve ulûmihî. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-kalem, 1426/2005.
• Taberânî, Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. Nşr. Târık b. Ivezullah - Abdülmuhsin b. İbrâhim. Dâru’l-Haremeyn 1995.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. el-Kâşif ʿan hakâʾiki’ssünen. Nşr. Abdülhamid Hindâvî. 13 cilt. Mekke-Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiu’l-kebîr. Nşr. Şuayb el-ArnaûtAbdullatîf Hirzullah. 6 cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1430/2009.
• Özpınar, Ömer. “Kıblenin Kâbe’ye Çevrilmesiyle İlgili Rivâyetlerin Değerlendirilmesi”. Akif 51/2 (kış 2021), 1-30.
• Yağcı, Hızır. “Muhammed et-Tâhir b. Âşûr’u Hadisçiliği”. Çağdaş İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde İbn Âşûr. Ed. Yakup Yüksel – Osman Arpaçukuru. 109-148. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Yüksel, Yakup. Muhammed Tâhir b. Âşûr’un Hayatı”. Çağdaş İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde İbn Âşûr. Ed. Yakup Yüksel – Osman Arpaçukuru. 109- 148. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. Nşr. Ali Muhammed Muavvez vd. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1990.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Muġnî fi’d-duʿafâʾ. Nşr. Nuredin Itr. Katar: İdaretü’t-türasi’l-İslâmî, ts.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed. Minhatü’l-bârî bişerhi Sahîhi’l-Buhârî. Nşr. Süleyman b. Deba’. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1426