İstisnâ‘ Akdi ve Modern Dönem İslâmî Finans Uygulamalarındaki Yeri

Yıl 2020, Sayı: 54, 253 - 277, 31.12.2020

Yunus Araz

https://doi.org/10.29288/ilted.777979

Cited By: 1

Öz

İstisnâ‘ akdi klasik fıkıh eserlerinde yerini bulan ve Hz. Peygamber döneminden itibaren insanlar arasında yaygın olarak kullanılan bir akittir. Fıkhın gelişimiyle birlikte bu akitle ilgili de geniş bir bilgi birikimi oluşmuştur. Tarihi süreçte ihtiyaçlara binaen akdin uygulama biçimi ve şartlarında son dönemlerde bazı gelişmeler olmuştur. Özellikle Osmanlı’nın son dönemlerinde kabul edilen Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ile akdin genişletildiği ve zamanın ihtiyaçlarına göre içtihatlar arasında tercihe gidildiği görülmektedir. Günümüzde İslamî finansın gelişimine paralel olarak yeni finansman teknikleri geliştirme çalışmaları devam etmektedir. Bu bağlamda klasik bir akit hüviyeti arz eden istisnâ‘ akdi de barındırdığı özel durumlar sebebiyle İslamî finans alanında rağbet görmeye başlamış ve çeşitli uygulamalarda kullanılmaktadır. İstisnâ‘ akdi, tarıma dayalı ekonomik yapının hâkim olduğu toplumlarda, insanların ihtiyaç duyduğu bir akit olmakla birlikte; sanayi ve mühendisliğin hâkim olduğu günümüz dünyasında daha fazla ihtiyaç duyulur hale gelmiştir. Bunun için akdin, farklı çalışmalara konu olması ve finans alanında yeni ürünlerin oluşturulmasında, aktif bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Çalışmada istisnâ‘ akdinin fıkıh eserlerinde işlenişi ele alınarak günümüzdeki uygulamaların fıkhi boyutu bu çerçevede değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Katılım Bankacılığı, İstisnâ‘, Alt (Paralel) İstisnâ‘, Selem, Sukûk, Yap-İşlet-Devret

Istisnâ‘ Contract and Its Place in Islamic Finance Practices in the Modern Period

Öz

İstisnâ‘ contract is a type of contract which is widely found in classical fiqh works and widely used among people since the period of the Prophet. With the development of fiqh, a wide knowledge has accumulated around this contract. There have been changes in the way the contract is applied and in its conditions based on the needs. It is seen that, particularly with the Majalla al-Ahkâm which is adopted in the late periods of Ottoman Empire, the contract is widened and a preference is made among the case law depending on the needs of time. Today, in parallel with the development of Islamic finance, new financial techniques are under development. In this context, istisnâ' contract, which is a classical contract, has started to be popular in the field of Islamic finance due to the special situations it contains and is used in various applications. Whereas the İstisnâ‘ contract is a type of contract that people needed in societies where agriculture-based economic structure was prevalent, though not at the level of selem contract, it is a contract needed more in today's world where industry and engineering are dominant. For this, it is necessary that the contract is a subject of difference issues and used actively in the formation of new products in the field of finance. In this study, the account of istisnâ‘ contract as handled in the fiqh works will be analysed and the jurisprudence dimension of current practices will be tried to be studied within this framework.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Participation Banking, Istiṣnāʿ Contract, Sub (Parallel) Istiṣnāʿ, Selem, Sukûk, Build-Operate-Transfer

Kaynakça

• AAOIFI Faizsiz Finanas Standartları, Çev. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi. İstanbul: Türkiye Katılım Bankaları Birliği, ts.
• Acar, Abdullah. Fıkhî Açıdan Kur’ân Kıssaları. Konya: e-Kopi, 2010.
• Acar, M. Cemil. Havaalanı terminal binalarında yap-işlet-devret modeli. Ankara: Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007.
• Ahmed Muhyiddin Ahmed. “Tatbiku nizâmi’l-binâi ve’t-temlîk B.O.T. fî ta’mîri’l-evkâf ve’l-merâfiki’l-’amme”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmi 19/4 (2013), 511-554.
• Akkurt, Sinan Sami. “Türk Özel Hukukunda İş Sözleşmesi ile Eser Sözleşmesinden Kaynaklanan Başlıca Yükümlülükler ve Anılan Sözleşmelerin Ayırt Edilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fak. Dergisi 10/2 (Aralık 2008), 13-64.
• Akman, Ahmet. “İslâm Borçlar Hukukunda İstisnâ‘ Sözleşmesi (Türk Hukuku İle Mukayeseli)”. The Journal of Social Science 3/5 (Şubat 2019), 1-45.
• Aktan, Hamza. İslam Borçlar Hukuku’nda Selem ve İstisnâ‘ Akitleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İslâmî İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1976.
• Aktan, Hamza. “İstisnâ‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/393-396. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Aktepe, İshak Emin. İslam Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık. İstanbul: Hayat Yayınları, 2012.
• Aktepe, İshak Emin. Katılım Finans. İstanbul: TKBB Yayınları, 2017.
• Aktepe, İshak Emin. Sorularla Katılım Bankacılığı. İstanbul: TKBB Yayınları, 2013.
• Albayrak, Ahmet - Özsoy, Şerafettin. “Katılım Bankacılığı Ekosistemi: Paydaşlar, Kurumlar ve Piyasalar”. Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı. ed. Şakir Görmüş vd.. İstanbul: TKBB Yayınları, 2019, 78-99.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizade. Dürerü’l-hükkam şerhu Mecelleti’l-ahkam. çev. Raşit Gündoğdu- Osman Erdem. 4 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2016.
• Aşkar, Muhammed Süleyman. Bey’ü’l-murabaha kema tecrihi’l-bünuki’l-İslamiyye akdü’s-selem ve akdi’l- İstisnâ‘ ve imkaniyyeti istifadeti’l-bünuki’l-İslamiyye minhuma. Amman: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 1995.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-İnâye şerhü’l-Hidâye. B.y.: Daru’l-Fikr, ts. (Şamile Baskısı).
• Bayındır, Servet. “Sukûk Uygulamaları ve Fıkhî Tahlili”. II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. 831-848. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Bedrân, Kâsib b. Abdülkerim. Akdü’l-İstisnâ‘ fi’l-fıkhi’l-İslami. Dammam: Matâbiu’ş-şerim, 2. Basım, 1984.
• Bekrû, Kemaleddin Cum’a. Akdu’l-İstisnâ‘ ve suveruhu’l-mu’âsıra. Sa’d b. Muhammed el-Munifî Vakfı, 2017.
• Berki, Ali Hikmet. Açıklamalı Mecelle. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Boşnak, Ahmed. “Tevzîfi’l-’akdi’l-binâi ve’t-teşğîl ve’n-nakl (B.O.T.) fî inşâi ve idâreti’l-merâfiki’l-’amme”. Mecelletu Külliyyet’il-Şeri’atî ve’l-Kanûn el-Câmiatü’l-Esmeriyye el-İslâmiyye 0/1 (2018), 311-374.
• Cebeci, İsmail. “Sukûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/sukuk
• Çakmak, Ali Osman. İslam Hukukunda İstisnâ‘ Akdi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Çalışkan, İbrahim. “İstisnâ‘ Akdinin Mahiyeti ve Unsurları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (1989), 349-365.
• Dede, Kenan. Katılım Bankalarında Hazine Ürünleri ve Sermaye Piyasası Uygulamaları. İstanbul: TKBB Yayınları, 2017.
• Derdir, Ebü’l-Berekat Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Şerhu’s-sağîr ala akrebi’l-mesâlik ila mezhebi’l- İmâm Mâlik. Kahire: Dârü’l-Maârif, ty.
• Durmuş, Abdullah. “İslâm Hukuku Açısından Günümüz Kredi ve Finansman Yöntemleri”. İslam Hukuku Açısından Tarihten Günümüze Kredi ve Finans Yöntemleri. ed. Hasan Hacak. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Ebû Ğudde, Abdussettâr. “Akdu’l-binâi ve’t-teşğil ve’l-i’âde (B.O.T.) ve tatbîkuhu fî ta’mîri’l-evkâf ve’l- merâfiki’l-’amme”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 19/4 (2013), 613-642.
• Ebû Ğudde, Abdussettar. “Es-Sukûku’l-İslamiyye (et-Tevrik) ve tatbikatuhe’l-mu’âsıra ve tedavuluhâ”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmi 19/2 (2013), 675-732.
• Ebû Süleyman, Abdulvehhâb İbrahîm. “Akdu’l-binâi ve’t-teşğil ve’l-i’âdeti’l-mülk B.O.T. Build Operate Transfer”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmi 19/4 (2013), 643-702.
• Etçioğlu, Erkal. Yap-İşlet-Devret Modeli ve Türkiye Uygulamasının Analizi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1997.
• Haccâvî, Şerefeddin Musa b. Ahmed b. Musa b. Salim Ebü’n-Necâ. el-İknâ’ li-tâlibi’l-intifâ’. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâretü’l-Melik Abdülazîz, 2002.
• Hın, Mustafa vd.. el-Fıkhü’l-menhecî 'alâ mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî. 8 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 4. Basım, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî, Reddü’l-mühtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr: Şerh-i Tenviri’l-ebsar. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud- Ali Muhammed Muavviz. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Şerhu Fethu’l- Kadir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İmranî, Abdullah b. Muhammed b. Abdullah. el-Ukudu’l-maliyyeti’l-murekkebe. Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2. Basım, 2010.
• İnanır, Ahmet. “İslâm Hukuk Düşüncesinde Bileşik Mâlî Sözleşmeler”. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies = Uluslararası İslam Ekonomisi ve Finansı Araştırmaları Dergisi 3/1 (Mart 2017), 7-39.
• İnanır, Ahmet. “Sukûkun Sözleşme Yapısı (Mürekkep, Karma ve Kendine Özgü Olup Olmaması Bakımından)”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (Aralık 2017), 25-50.
• İSAR Bülten, Abdullah Tivnikli İSAR Vakfı Bülten Sitesi. “İstisna Akdi”. Erişim 09 Haziran 2020. https://bulten.isar.org.tr/2014/09/İstisnâ‘‘-akdi-ali-ozturk-abdullah-akdemir/
• İslâm Konferansı Teşkilâtı, “İslâm Fıkıh Akademisi”. Erişim 16 Haziran 2020. http://www.iifa-aifi.org/2118.html
• Kallek, Cengiz. “Ebû Saîd el-Berdaî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 26 Haziran 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-said-el-berdai
• Karabulut, Muhammed. Dünyada Ve Türkiye’de Yap-İşlet-Devret Modelinin İncelenmesi. İstanbul: Beykent Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı Tasarım Ve Yapım Yönetimi Bilim Dalı, 2017.
• Karaman, Hayreddin. “Akid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 04 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/akid
• Karaman, Hayreddin. “Ticaret ve Faiz”. II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. 21-30. Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâiü’s-sanâi’ fî tertibi’ş-şerâi’. thk. Ali Muhammed Muavviz- Adil Ahmed Abdülmevcud. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Kaya, Ergün vd.. Havaalanlarında yap işlet devret uygulamaları: Antalya ve Atatürk havalimanlarındaki uygulamaların değerlendirilmesi. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Kaya, Süleyman vd.. “Katılım Bankacılığında Kullanılan Sermaye Piyasası Ürün Ve Uygulamaları”. Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı. ed. Şakir Görmüş vd. İstanbul: TKBB Yayınları, 2019.
• Kaya, Süleyman. Osmanlı Hukukunda İcâreteyn. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Kurşat, Zekeriya. “Eser ve Vekâlet Sözleşmelerinin Nitelendirilmesi Sorunu ve Nitelendirmenin Hükmü”. Journal of Istanbul University Law Faculty 67/1-2 (Aralık 2011), 143-166.
• Muhammed Abduh Ömer. “Tatbiku nizâmi’l-binâi ve’t-temlîk B.O.T. fî ta’mîri’l-evkâf ve’l-merâfiki’l-’amme”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 19/4 (2013), 757-800.
• Osmanî, Muhammed Takî. “Akdu’l-binâi ve’t-teşğil ve nakli’l-mülkiyye”. Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî 19/4 (2013), 737-756.
• Öğüt, Salim. “İstihaze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/334-335. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özsoy, Şerafettin- Sayar, Yakup (ed.). Kobi’ler için Adım Adım Katılım Bankacılığı. İstanbul: TKBB Yayınları, ts.
• Öztürk, Ali - Akdemir, Abdullah. “Katılım Bankacılığında Fon Kullandırma Yöntemi Olarak İstisnâ‘ ve Selem Akitleri”. İslam Ve Finans. ed. Necmettin Kızılkaya. 169-191. İstanbul: İSAR Yayınları, 2019.
• Pekdemir, Şevket. İslâm Hukukunda Sözleşmelerde Cezâi Şart. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Reşud, Halit b. Su’ûd. el-Ukûdu’l-Mübtekire li’t-temvîl ve’l-istismâr bi’s-sukûki’l-İslâmiyye. Riyad: Câmiatü’l- İmam Muhammed b. Suud, 2013.
• Samar, Mahmut. İslamî Finans Ürünlerinde Akitlerin Birleştirilmesi. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2019.
• Saraç, Mehmet - Çakmak, Umut. “İslamî Finansta Risk Yönetimi”. Yaşayan ve Gelişen Katılım Bankacılığı. ed. Şakir Görmüş vd. İstanbul: TKBB Yayınları, 2019, 344-381.
• Sâvî, Ahmed. Bulgatü’s-sâlik li-akrebi’l-mesâlik ala Şerhi’s-sagir. tsh. Muhammed Abdüsselam Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1979.
• Sümer, Eren. “Sukûkun Aslına Uygun Gelişimi ve Proje Finansmanında Kullanılması İçin Öneriler”. Katılım Finansmanında Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: TKBB Yayınları, ts., 69-106.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. nşr. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Topal, Şevket. İslâm Hukukunda Satış Akdi ve Mülkiyet. Rize: STS Yayınları, 2014.
• Tunç, Hüseyin. Katılım Bankacılığı-Felsefesi, Teorisi ve Türkiye Uygulaması. İstanbul: Nesil Yayınları, 11. Basım, 2016.
• Turay, Fatih. Finansal Açıdan İslâm Borçlar Hukuku. İstanbul: Ensar, 2019.
• Ülev, Salih - Çeik, Mervan. “Tarımsal Üretim Finansmanı İçin Seleme Dayalı Finansman Modeli: Fınfık Örneği”. Katılım Finansmanında Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: TKBB Yayınları, ts., 9-34.
• Yanpar, Atila. İslâmî Finans İlkeler, Araçlar ve Kurumlar. İstanbul: Scala Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Akdü’l-İstisnâ‘ ve medâ ehemmiyyetihi fi’l-istismârâti’l-İslâmiyyeti’l-mu’âsıra. Cidde: el-Ma’hedü’l-İslami li’l-Buhus ve’t-Tedrib el-Benk’l-İslami li’t-Tenmiye, 1420.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313.
• Zuhaylî, Vehbe. Mevsuatü’l-fıkhi’l-İslamiyyî ve’l-kazâya’l-mu’âsıra. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 3. Basım, 2012.