Juwaynî's Ta'wîl Understanding in the Fiqh Usûl Tradition

Yıl 2021, Sayı: 55, 113 - 137, 30.06.2021

Sadrettin Buğda

https://doi.org/10.29288/ilted.851699

Öz

Scholars have set some kaidahs and principles in order to prevent the mistakes that may occur in commenting of the naṣṣ and to ensure interpretation of the naṣṣ in compliance with the divine will. Accordingly, scholars have made an effort to determine the scope and limits of the activity of ta’wil, which is the act of revealing the hidden meanings in the naṣṣ through dalils(evidence). One of these scholars is İmam al-Haramayn al Juwayni (478/1085). He determined the general framework of ta'wîl in the category of words in and revealed the existence of ta'wîl through examples. Since all words were not suitable for ta’wil, he categorized them in terms of their suitability with ta'wîl. While some usulists say that ta’wil can be practiced on the words described as naṣṣ, Al-Juwayni states ta’wil is out of question in naṣṣ. Likewise, he states ta’wil cannot be made on mujmal, mufassar and mushtarak words which are difficult to understand. Al-Juwayni emphasizes that ta’wîl can only be practiced on words that are zahir(clear) in meaning. While he absolutely approves ta'wîl from usulistic aspect; he reflects two different views on kalam issues. In this study, besides Al- Juwayni’s usul works, by taking his works on kalam as the base, it is aimed to reveal his understanding of improvement.

Anahtar Kelimeler

Islamic jurisprudence, Usul, Ta’wil, Muawwal, al-Juwayni.

Fıkıh Usûlü Geleneğinde Cüveynî’nin Te’vil Anlayışı

Öz

Âlimler, nasların yorum faaliyetinde oluşabilecek yanlışların engellenmesi ve nasların ilâhî iradeye uygun şekilde yorulması gayesiyle birtakım usûlî kaide ve kurallar belirlemişlerdir. Buna bağlı olarak âlimler, deliller vasıtasıyla naslardaki gizli manaları açığa çıkarma eylemi olan te’vil faaliyetinin kapsam ve sınırlarını tayin etme gayretine girmişlerdir. Bu âlimlerden biri de İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’dir (öl. 478/1085). O, lafızlar kategorisinde te’vilin genel çerçevesini belirlemiş, te’vilin varlığını örnekler üzerinden ortaya koymuştur. Tüm lafızların te’vile elverişli olmaması nedeniyle Cüveynî, te’vile uygunlukları açısından lafızları kategorize etmiştir. Bazı usûlcüler nas olarak nitelendirilen lafızlarda te’vile gidilebileceğini söylerken Cüveynî naslarda te’vilin söz konusu olmadığını ifade etmekte; keza müfesser, mücmel ve müşterek lafızlarda da te’vile gidilemeyeceğini belirtmektedir. Cüveynî, te’vilin sadece zâhir olarak nitelendirilen lafızlarda söz konusu olabileceğini vurgulamaktadır. Cüveynî, usûlî açıdan te’vili mutlak anlamda kabul ederken; kelâmî meselelerde farklı iki görüş sergilemektedir. Bu çalışmada Cüveynî’nin usûl eserlerinin yanı sıra kelâma dair eserleri de esas alınarak onun te’vil anlayışının ortaya konması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hhukuku, Cüveynî, Usûl, Te’vîl, Müevvel

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfuddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. ʻAbdurrazzâḳ ʻAfîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 2. Basım, 1402.
• Apaydın, H. Yunus. “Te’vil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/28-31. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Bâcî, el-Ḳâdî Ebü’l-Velîd Süleymân b. Ḫalef b. Saʻd el-Endelüsî. el-Ḥudûd fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan İsmâîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1424/2003.
• Bâcî, el-Ḳâdî Ebü’l-Velîd Süleymân b. Ḫalef b. Saʻd el-Endelüsî. el-İşâre fi uṣûli’l-fıḳh. thk. ʻAdil Ahmed Abdulmevcûd ve Alî Muhammed ʻAved. Mekke: Mektebetu Nezâr Mustafâ el-Bâz, 1418/1997.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. Ṭayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Taḳrîb ve’l-irşâd. thk. Abdulhamîd Alî Ebû Zenîd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1998.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. el-İʻtiḳâd ve’l-hidâye ilâ sebîli’r-reşâd. thk. Ebû Abdillâh Ahmed b. İbrâhîm. Riyad: Dâru’l-Fadile, 1420/1999.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulḳâdir ʻAtâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1414/1994.
• Buhârî, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Uṣûli’l-Pezdevî. thk. Abdullâh Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1418/1997.
• Buğda, Sadrettin. Beyân ile Fıkıh Usûlü İlişkisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. thk. Ucayl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretu’l- Evḳâf, 1985.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 5. Basım, 2012.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Ġiyâs̱u’l-umem fi’t-tiyâs̱i’ẓ-ẓulem. thk. Mustafâ Ḥilmî - Fuâd Abdulmunʻim. İskenderiye: Dâru’d-Daʻva, 1979.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Nihâyetu’l-maṭlab fî dirâyeti’l- meẕheb. thk. Abdulazîm Mahmûd ed-Dîb. 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Alî Sâmî en-Neşâr - Faysal Bedîr-Süheyr Muhammed Muhtâr. İskenderiyye: Menşeetu’l-Meʻârif, 1969.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-ʻAḳidetu’n-niẓâmiyye fi’l-erkâni’l- islâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1412/1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Metnü’l-varaḳāt. Suudi Arabistan: Dâru’s-Sümayʻî, 1416/1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh b. Ömer b. Îsâ. Taḳvîmu’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halîl Muhyiddîn. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-ʻİlmiyye, 2001.
• Demir, Osman. “Tevakkuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/579. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Deniz, Abdulbaki. İslâm Hukuk Metodolojisinde Te’vil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Ebyârî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl es-Sanhâcî. et-Taḥkîk ve’l-beyân fi şerhi’l-Burhân fi uṣûli’l-fıḳh. thk. Alî b. Abdurrahmân Bessâm el-Cezâirî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 1434/2013.
• Eşit, Yusuf. “Gazzâlî’nin Uṣûl Düşüncesinde Te’vil”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2019), 99- 122.
• İbn Fâris, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʻcemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muġnî. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî - Abdulfettâh Muhammed el-Halevî. 15 Cilt. Kahire: Hecr li’t-Tibâʻa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʻ ve’l-İʻlân, 1412/1992.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʿArab. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1996.
• İbnü’n-Neccâr, Muhammed b. Ahmed b. Abdulazîz b. Alî el-Fütûhî. Şerḥu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed Zuhayl - Nezîr Hamâd. 4 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-ʻUbeykân, 1413/1993.
• İbn Side, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Side el-Mursî. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʻẓam. thk. Abdulhamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâluddîn Muhammed b. Abdulvâhid es-Sivâsî. Şerhu fetḥi’l-ḳādîr. thk. Abdurrezzâk Gâlib el- Mehdî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1405/1985.
• İltaş, Davut. Fıkıh Uṣûlünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meʻâlî b. el-Cüveynî: Hayat-ı Mâdei İlmiyesi, Tarîkatı, Tʻalimâtı, Müellefâtı, Şâkirdleri”. Dâru’l-Funun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 9/2 (1928), 1-33.
• Maʻmer b. el-Musennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzu’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l- Hâncî, 1381.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtu ehli’s-sunne. thk. Mecdî Bâselûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1422/2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed, el-Basrî. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Alî Muhammed Müʻavvz - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1414/1994.
• Mavil, Kılıç Aslan. Klasik Dönem Mâtürîdiyye Kelâmında Te’vîl Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Muhammed, Abdulmecîd. “Davâbiṭu’t-te’vîl ʻinde’l-uṣûliyyîn”. Ḥavliyetu Küliyeti’ş-Şerîʻa ve’l-Ḳânûn ve’d- Dirâsâti’l-İslâmiyye 22 (1425/2004), 112-160.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuʻayb. es-Sünen. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde. 8 Cilt. Halep: Mektebetu’l- Matbûʻâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʻ şerhu’l-Müheẕẕeb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ocak, Hasan. “İbn Rüşd’ün Te’vil Anlayışında Metodoloji Sorunu”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/3 (2010), 171-198.
• Pezdevî, Ebu’l-Hasan Ebu’l-Usr Alî b. Muhammed. Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʻrifeti’l-uṣûl. Karaçi: Mir Muhammed Kütüphanesi Merkez-ı İlim ve Adâb, ts.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. Câmiʻu’t-tefsîr. thk. Muhammed Abdulazîz Besyûnî. 5 Cilt. b.y.: Kuliyetu’l-Âdâb - Câmiʻatu Tantâ, 1420/1999.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî. Kavâṭiʻu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1418/1999.
• Semerkândî, Ebû Bekr Alâuddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-uṣûl fî netâʾici’l-ʿuḳûl. thk. Muhammed Zekî Abdulberr. Katar: Metâbiʻu’d-Devha el-Hadîse, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1414/1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Uṣûl. thk. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1993.
• Şaban, Zekiyuddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs. Kitâbu ibṭâli’l-istiḥsân (el-Ümm ile birlikte). thk. Ahmed Bedruddîn Hassûn. Beyrut: Dâru Ḳuteybe, 1416/1996.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: el-Mektebetu’l- ʻİlmiyye, ts.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. thk. Ahmed Bedruddîn Hassûn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Kuteybe, 1416/1996.
• Şâşî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. İshâk. Uṣûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1402.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî el-Fîrûzâbâdî. Şerḥu’l-Lumaʻ. thk. Abdulmecîd et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 1408/1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hecr, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. thk. Beşşâr ʻAvad. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yıldız, Rifat. “İbn Hazm’ın Usul Anlayışında Te’vil”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (2020), 1200-1217.
• Yılmaz, Sabri. Kadı Abdulcebbâr ve Gazzâlî’de Te’vil Problemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Behâdır. el-Baḥru’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kutubî, 1414/1994.