II. Meşrûtiyet Dönemi Osmanlı İslamcı Basınında Salgın Hastalık Tedbirleri

Yıl 2021, Sayı: 55, 213 - 236, 30.06.2021

Serhat Aras Tuna

https://doi.org/10.29288/ilted.884903

Öz

19. yüzyıla kadar kitlesel ölümlere sebep olan salgın hastalıkların başında, veba ve kolera gelmekteydi. Tüm dünyada olduğu gibi Osmanlı Devleti de bu hastalıklardan çeşitli dönemlerde büyük ölçüde etkilenmiştir. Osmanlı’da karantina uygulaması ve genel temizlik kurallarına uyulmasıyla hastalıkların üstesinden gelinmiş, Avrupa’daki ilaç ve tedavi çalışmaları yakından takip edilmiştir. Hem halkın hem de idarecilerin bilgilendirilmesi için son derece önem arz eden Osmanlı basını, salgın hastalıklara geniş yer vermiştir. Hastalığın kontrolü her ne kadar karantina ile sağlanmaya çalışılmışsa da karantina sürecine hadislerden hareketle dini bir meşruiyet atfedilerek sürecin daha sağlıklı bir şekilde yürütülmesi amaçlanmıştır. Dolayısıyla modern tıbbın önerileri dini kaidelerle güçlendirilmiş ve hastalıklarla maddi ve manevi unsurlarla topyekûn mücadele edilmiştir. Osmanlı’nın son dönemlerinde basında hastalıklarla mücadelenin inanç kültürü kısmını oluşturan dini referans noktası hadis, dua ve rivayetlerden oluşmaktaydı. Bu çalışmamın çerçevesini dini konularla siyasi meselelerin bir arada işlendiği İslamcı süreli yayınların hastalıklarla ilgili kaleme alınan yazıları oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Salgın, Hadis, Karantina, Veba, Osmanlı, Basın

The Precautions against Epidemics in Ottoman Islamic Media during Second Constitution Era

Öz

Plague and cholera were the primary epidemics causing huge numbers of deaths until the 19th century. Similar to the rest of the world, Ottoman Empire was also affected by these two diseases periodically. Ottoman Empire could deal with them through quarantine regulations and by applying certain rules of hygiene, while also pursuing the developments of treatments and medication in Europe, at the same time. Epidemic diseases took place in Ottoman media widely, which was very important to inform the society and the governors. Even if there were attempts to control diseases through quarantine regulations, hadiths were also used as a religious base to support these regulations. As a result, the suggestions of modern medicine were supported by religious bases, and there were struggles against diseases financially and emotionally. In the final period of Ottoman Empire, the religious bases for struggling against diseases were hadiths, praying, and narratives. This study involves the pieces of writings related to diseases in Islamic periodicals which covered both religious and political issues.

Anahtar Kelimeler

History, Epidemics, Hadith, Quarantine, Plague, Ottoman, Media

Kaynakça

• Abdürreşid İbrahim. “Devr-i Alem”. Sırât-ı Müstakîm 3/78 (21 S 1328/3 Mart 1910).
• Abdürreşid İbrahim. “Kolera Neden Tevessü Eder?”. Tearüf-i Müslimin 23 (22 Za 1328/25 Kasım 1910).
• Abdürreşid İbrahim. “Kolera Var mı?”. Tearüf-i Müslimin 25 (5 Z 1328/8 Aralık 1910).
• Ahmed Şirani. “Kolera Münasebetiyle Makale-i Mahsusa”. Beyanülhak 5/128 (25 N 1329/19 Eylül 1911).
• Ali Rıza. “İslamiyet’te Temizlik: I”. İ’tisam 59 (23 R 1338/15 Ocak 1920).
• Ali Rıza. “İslamiyet’te Temizlik: II”. İ’tisam 62 (14 C 1338/4 Şubat1920).
• Alim Can el-İdrisî. “Hutbelere Dair”. Sırât-ı Müstakîm 5/120 (20 Z 1326/22 Aralık 1910).
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı ilim Geleneğinde Buhârîhânlık”. Hadis Tetkikleri Dergisi 8/1 (2010), 63.
• Ataseven, Asaf. “Bir Hadisin Düşündürdükleri, Veba Hastalığı ve Karantina”, İslam Medeniyeti 4 (1967), 37-38.
• Atmaca, Veli. “Hadislerde Geçen Hastalık Adları”. Hadis Tetkikleri Dergisi 8/2 (2010), 25-67.
• Atmaca, Veli. “Hadislerde Hastalık ve Sağlık Anlamında Kullanılan Genel Kavramlar”. Hadis Tetkikleri Dergisi 8/1 (2010), 83-105.
• Atmaca, Veli, Hadislerde Rukye: “Hz. Peygamber ve Sahabenin Uygulamaları Işığında Şifa Hadisleri”. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Atmaca, Veli. “Hadisler Çerçevesinde Tıbb-ı Nebevî’nin İnanç Boyutu Üzerine”. Hadis Tetkikleri Dergisi 9/2 (2011), 35-53.
• Ayar, Mesut. Osmanlı Devleti’nde Kolera Salgını: İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi. 2007.
• Ayar, Mesut Ayar. “Osmanlı’nın Rumeli Topraklarında 1892-1895 Kolera Salgını”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 17 (2010), 28.
• Bektaş, Ekrem Bektaş. “Beyanülhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/34-35. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Beylerbeyili İbrahim. “İşret ve Müskiratın Vücuda Tesiri”. Sırât-ı Müstakîm 3/67 (3 Z 1327/16 Aralık 1909).
• “Buse ile Mikrobun Sirayeti”. Malumat 6 (22 N 1311/29 Mart 1894).
• Demircizade Ali Rıza. “Veba ve Taun”. İ’tisam 55 (24 Ra 1338/17 Aralık 1919).
• “Din-i İslam ve Ulûm ve Fünûn”. Sırât-ı Müstakîm 3/74 (22 M 1328/3 Şubat 1910).
• Doğan, Güner Doğan. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Karantina Uygulaması ve Venedik Uluslararası Sıhhiye Konferansı”. H.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 15, (2001), 92-95.
• Dr. Şükrü Kâmil. “Mikrop İstilasına Karşı Tedabir-i Sıhhiye”. Maarif 2/35 (30 Mart 1308/11 Nisan 1892).
• Dr. Şükrü Kâmil. “Kolera Hakkında Tedabir-i Sıhhiye”. Maarif 3/53 (21 Z 1309/17 Temmuz 1892).
• Dr. Şükrü Kâmil. “Kolera Mikropları”. Maarif 5/123 (21 Ca1311/30 Kasım 1893).
• Efe, Âdem. “Uzun Soluklu İslâmcı Bir Dergi: Sebilürreşâd (Tarihçesi ve Bazı Sosyo-Kültürel Problemlere Yaklaşımı)”. Marife 2 (2008), 155-178.
• Emin Hâkî. “Vesikalı Mikroplar”. İ’tisam 44 (6 M 1338/1 Ekim 1919).
• Erdemir, Ayşegül Demirhan. “Karantinanın Türk Tıp Tarihindeki Yeri ve Bazı Belgeler”. Türk Dünyası Araştırmaları 109, (1997), 49-55.
• Gültekin, Elif. “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Koleraya Karşı İlaç Geliştirme Çabaları”. Bilig 92 (2020), 116-118.
• “Hacı Babalar Odesa’da: Asıl Zalim Cehalettir-Deha Bir Hatıra”. Sırât-ı Müstakîm 7/159 (28 N 1329/21 Eylül 1911).
• H.S. “Karantina Yalnız Hacılara mı?”. Sebilürreşad 11/273 (5 M 1332/4 Aralık 1913).
• “İnfluenza Mikrobu”. Maarif 2/28 (20 Şubat 1307/3 Mart 1892).
• İsmail Hakkı. “Verilen Sözü Tutmak, Sıdk-ı Ahd, Sıdk-ı Va’d”. Sebilürreşad 16/421-422 (13 N 1337/12 Haziran 1919).
• Kanlıdere, Ahmet. “Hilafet Merkezinde Pan-İslamist Bir Tatar Dergisi Teârüf-i Müslimîn (1910-11)”, “İslam’ı Uyandırmak” Meşrûtiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler 1. ed. Lütfi Sunar. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2018.
• Kara, İsmail. “Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Üzerine Birkaç Not”. Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Sempozyum Tebliğleri (İstanbul, 17-19 Mayıs 2013), ed. İsmail Kara, Asım Öz, 15-43 (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2013).
• “Kekliklerde Kolera”. Maarif 3/57 (18 M 1310/12 Ağustos 1892).
• Kesgin, Salih. ““(Hastalıkta) Bulaşıcılık Yoktur” Hadisinin İsnad ve Metin Açısından Tahlili”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/26 (2014), 83-120.
• “Kolera Hakkında Tedabir”. Beyanülhak 4/79 (22 N 1328/27 Eylül 1910).
• Koloğlu, Orhan. “Osmanlı Basınında 1865 Kolera Salgını, İstanbul Sağlık Konferansı ve Mirza Malkom Han”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 6/2 (2005), 140-141.
• Mehmed Akif. “Koleraya Dair”. Sırât-ı Müstakîm 5/115 (15 Za 1326/17 Kasım 1910).
• Mehmed Akif. “Koleraya Dair”. Beyanülhak 4/86 (19 Za 1328/22 Kasım 1910).
• Mehmed Akif. “Fatih Kürsüsünde”. Sebilürreşad 12/287 (14 R 1332/12 Mart 1914).
• Mehmed Fahreddin. “İçtimaiyat: Feministlerin Nazargah-ı İnsafına IV”. Sebilürreşad 8/199 (12 B 1330/27 Haziran 1912).
• Mehmed Fahreddin. “Tefsir-i Şerif”. Sebilürreşad 9/212 (15 L 1330/26 Eylül 1912).
• Mehmed Sahib. “Makam-ı Meşihat-ı İslamiye’den Bi’l-umum Naib ve Müftülerle Kafe-i Bilad-ı İslamiye Ulema ve Meşayih-i Kiramına Hitaben Tastir ve İrsal Kılınan Beyannamedir”. Sırât-ı Müstakîm 2/51 (10 Ş 1327/26 Ağustos 1909).
• M. Safvet. “Din-i Mübin İslam ve Kolera”. Beyanülhak 4/85 (12 Za 1328/15 Kasım 1910).
• M. Şemseddin. “Fenniyat: Hıfzısıhhaya Dair”. Sebilürreşad 8/205 (25 Ş 1330/9 Ağustos 1912).
• M. Şemseddin. “Hıfzısıhhaya Dair: Mikropların Keşfi, Mikropların Eşkali, Bünyeleri, Hareketleri”. Sebilürreşad 2- 9/31-213 (22 L 1330/4 Ekim 1912).
• “Mikrop İstatistiği”. Maarif 4/82 (29 B 1310/16 Şubat 1893).
• “Mikropsuz Bir Hayat Kabil Midir?”. Mutalaa 40 (2 Z 1314/4 Mayıs 1897).
• Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), No. 1212, Gömlek No. 10.
• Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), No. 1064, Gömlek No. 81.
• Özbek, Nadir. “Abdürreşid İbrahim’in İkinci Meşrûtiyet Yılları: Tearüf-i Müslimin ve İslam Dünyası Dergileri”. Toplumsal Tarih 20 (1995), 18-20.
• Özcan, Azmi. “İslâmcılık: II. Meşrûtiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/65-67. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Özden, Kemal-Özmat, Mustafa. “Salgın ve Kent: 1347 Veba Salgınının Avrupa’da Sosyal, Politik ve Ekonomik Sonuçları”. İdeal Kent 12 (2014), 84.
• Pancaz, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba 1700-1850. çev. Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Ruzname-i Ceride-i Havadis. 223 (26 Ra 1282/19 Ağustos 1865).
• S. M. Tevfik. “Muvaffakıyat-ı Osmaniyyenin Hindistan’daki İn’ikasatı: Hicaz Ahvalinden Hindistan Huccacının Şikayatı”. Sebilürreşad 10/260 (2 L 1331/4 Eylül 1913).
• Salmazzem, Mehmet. “Kur’an’a Göre “Sınırsız İtaat” Problemi”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 59 (2017), 181.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/463-465. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Sunar, Lütfi (ed.). “İslam’ı Uyandırmak” Meşrûtiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcı Düşünce ve Dergiler 1. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2018.
• Tahir el-Mevlevi. “Cahiliyet Devrinde Ne Gibi İlimler Vardı?”. İ’tisam 35 (2 Za 1337/30 Temmuz 1919).
• “Taun Hakkında Malumat-ı Tıbbiye ve Tarihiye”. Mecmua-i Ebuziyya 2/17 (15 C 1298/15 Mayıs 1881).
• Uçar, İlyas. “Hz. Peygamber Zamanında Medine’de Ortaya Çıkan Hastalıklar ve Tedavi Yöntemleri”. Pamukkale Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2017), 208.
• Varlık, Nükhet. “Taun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40/175. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600. çev. Hazal Yalın. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• “Vebaya Karşı Bir İlaç”. Mecmua-i Edebiye 22 (6 B 1317/10 Kasım 1899).
• “Verem Mikroplarının Bulunduğu Mahaller”. Maarif 6/143 (7 S 1312/10 Ağustos 1894).
• Yaran, Rahmi. “Şehitlik ve İlgili Fıkhî Hükümler”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2012).
• Yardım, Müşerref. “Osmanlı İslamcıları ve İslami Yenilikçiler: Yakınsama ve Ayrışma”. SUTAD 40 (2016), 113-115.
• Yaşayanlar, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Kamu Sağlığının Kurumsallaşmasında Koleranın Etkisi”. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, ed. Burcu Kurt-İsmail Yaşayanlar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Huriye. İ’tisâm Mecmuasının Tahlili Fihristi ve Mecmuanın Başyazarı Ahmed Şirani’nin Yazıları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yıldırım, Nuran. 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar, Hastaneler, Kurumlar, Sağlık Tarihi Yazıları-I. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.