Scientific, Literary, and Intellectual Circle of Khwārazmshāh Ma’mūn II

Yıl 2023, , 397 - 431, 31.12.2023

Aykut Özbayraktar

https://doi.org/10.20486/imad.1375651

Öz

The Ma’mūnid State ruled in the Khwārezm region and the Nasā-Farāwa region in Northern Khorāsān between 386-408/996-1017. Ma’mūnid rulers and senior statesmen patronized science, philosophy, and literature at a high level and made Khwārezm a center of attraction for scholars and literati. The academic and literary circle they shaped in Khwārezm is called the "Khwārezm Ma’mūn Academy" by modern researchers. Khwārazmshāh Ma’mūn II, who ruled between 399-407/1008-1017, played an important role in this development. This article we present is about the literary, scientific, and intellectual circle of Khwārazmshāh Ma’mūn II. It identifies the poets, literati, and scholars who worked under the auspices of Khwārazmshāh Ma’mūn II, who was understood to be very interested in scientific studies, literary works, and poems, and it touches upon the relations between them. Tha‘ālibī, Sahlī, Hāmidī, Sakhrī, Hilālī, Ma‘sūmī, and Kāthī from the poets or literary classes; mathematics and astronomy scholars Bīrūnī, Ibn Irāq, Hubūbī, and Abd Samad al-Hakīm; philosopher and physicians Ibn al-Khammār, Masīhī and Ibn Sīnā; It has been determined that religious scholars such as Ibn al-Labbān and Shāri‘ī received the protection of Khwārazmshāh Ma’mūn II and worked in his entourage in Khwārezm. In the article, the works written and dedicated by these scholars and writers in the name of Khwārazmshāh Ma’mūn II and the poems they compiled to praise or criticize him were also identified. It is emphasized that Khwārazmshāh Ma’mūn II is a suitable example of the wise rulers who were the main actors in the development of Islamic Civilization.

Anahtar Kelimeler

Islamic Civilization, Central Asia, Khwārezm, Ma’mūnids, Ma’mūn Academy

Hârezmşâh II. Me’mûn’un İlmî, Edebî ve Entelektüel Çevresi

Öz

Me’mûnîler Devleti, 386-408/996-1017 yılları arasında Hârezm bölgesine ve Kuzey Horasan’daki Ferâve-Nesâ havalisine hâkim olmuştur. Me’mûnî Hârezmşâhlar ve üst rütbeli devlet adamları bilimi, felsefeyi ve edebiyatı yüksek düzeyde himaye ederek Hârezm’i bilgin, şair ve edipler için bir tür cazibe merkezi haline getirmişlerdir. Onların Hârezm’de şekillendirdikleri ilmî ve edebî muhit çağımızdaki tarih araştırmacıları tarafından “Hârezm Me’mûn Akademisi” adıyla anılmaktadır. Söz konusu gelişmede 399-407/1008-1017 seneleri arasında egemen olan Hârezmşâh II. Me’mûn önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışmada Hârezmşâh II. Me’mûn’un ilmî, edebî ve entelektüel çevresi konu edilmektedir. Bilimsel araştırmalara, Arapça şiirlere ve edebî eserlere ziyadesiyle meraklı olduğu anlaşılan Hârezmşâh II. Me’mûn’un himayesi altında faaliyet gösteren bilgin, şair ve edipler bu makalede tespit edilerek onların aralarındaki ilişkilere değinilmektedir. Şu‘arâ ve üdebâ tabakasından Se‘âlibî, Sehlî, Hâmidî, Sahrî, Hilâlî, Ma‘sûmî, Kâsî; matematik ve astronomi bilginleri Bîrûnî, İbn Irâk, Hubûbî ve Abdüssamed el-Hakîm; filozof-hekimlerden İbnü’l-Hammâr, İbn Sînâ ve Mesîhî; din âlimlerinden İbnü’l-Lebbân ve Şâri‘î gibi isimlerin Hârezmşâh II. Me’mûn’un himayesinde Hârezm’de çalıştıkları belirlenmiştir. Makalede zikredilen âlim ve ediplerin Hârezmşâh II. Me’mûn için ve ona ithafen kaleme aldıkları eserleri yahut onu övmek veya eleştirmek üzere derledikleri şiirleri de tespit edilmiştir. Böylece makale Hârezmşâh II. Me’mûn’un İslam Medeniyeti’nin gelişmesine başat aktörlerden olan bilge hükümdarlara münasip bir örnek teşkil ettiğini vurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Medeniyeti, Orta Asya, Hârezm, Me’mûnîler, Me’mûn Akademisi

Kaynakça

• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/319-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Âzernûş, Âzertâş – Misâh, Revzân. “Se‘âlibî, Ebû Mansûr”. Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî. Erişim 04 Ekim 2023. https://lib.eshia.ir/23022/17/6289/ثعالبی
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak ve beyânü’l-fırkati’n-nâciye. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn. Hediyyetü’l-‘ârifîn, esmâ’ü’l-mü’ellifîn ve asârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ‘i’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1951.
• Bayrakdar, Mehmet. “İbn Miskeveyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/201-208. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyn. Târîh-i Beyhakî. tsh. Alî Ekber Feyyâz. Meşhed: Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed, 1383.
• Beyhakî, Ebü’l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed. Tetimmetu Sıvâni’l-hikme. thk. Refîkü’l-‘Acem. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1994.
• Biesterfeldt, Hinrich - M. Cüneyt Kaya. “An Aristotelian Classification of the Sciences by Avicenna?”. Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 22 (2020), 1-21. https://www.academia.edu/44864002/An_Aristotelian_Classification_of_the_Sciences_by_Avicenna
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. el-Âsârü’l-bâkiye mine’l-kurûni’l-hâliye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2008.
• Bîrûnî, Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed. Risâle li’l-Bîrûnî fî fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî. tsh. Paulus Kraus. Londra: Dârü’l-Varâk li’n-Neşr, 2017.
• Bosworth, C. E. “Āl-e Afrīḡ”. Encyclopædia Iranica. Erişim 11 Ekim 2023. https://www.iranicaonline.org/articles/al-e-afrig
• Brentjes, Sonja. “Abu Nasr Mansur b. ‘Ali b. ‘Iraq (lived circa 950-1036) and Abu’l-Rayhan al-Biruni (lived from 973-after 1050) as students, teachers, and companions”. Models & Optimisation and Mathematical Analysis Journal 3/1 (2015), 28-35. https://www.academia.edu/23203156
• Çelebi, İlyas. “Sâhib b. Abbâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/512-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Durmuş, İsmail. “Mütenebbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/195-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Elmalı, Hüseyin. “Büstî, Ebü’l-Feth”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/226-228. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd. Târîh-i Gerdîzî. tsh. Abdülhay Habîbî. Tahran: Dünyâ-yı Kitâb, 1363.
• Güner, Ahmet. “Kâbûs b. Veşmgîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/43-44. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Halîfât, Sahbân. “İbnü’l-Hammâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/65-66. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Heravî, Cevâd. “Âl-i ‘Irâk (Hârezm’de Sâmânîlere Tâbi Yüz Yıllık Bir İktidar Hakkında Yeni Bir Araştırma)”. çev. Aykut Özbayraktar. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2/4 (2018), 61-73. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/603293
• Hubûbî, Ebû Alî el-Hasen b. Hâris el-Hârezmî. Kitâbü’l-İstiksâ ve’t-tecnîs fî ‘ilmi’l-hisâb. İstanbul: Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Koleksiyonu, No. 34 Fe 1366/2, 41a-94b.
• Ibadov, J. Kh. “Mathematical Manuscripts by al-Ḥubūbī, al-Sajāwandī and al-‘Āmilī in the Library of the Muslim Religious Board for Central Asia and Kazakhstan”. Studies in History of Medicine & Science (New Series) 12/1-2 (1993), 81-88.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. el-Kâsım b. Halîfe b. Yûnus es-Sa‘dî el-Hazrecî. ‘Uyûnü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-etıbbâ’. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hayât, ts.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hayât, 1992.
• İbn Irâk, Ebû Nasr Mansûr b. Alî b. Irâk. Resâ‘ilu Ebî Nasr ibn ‘Irâk ile’l-Bîrûnî. Haydarabad: Cem‘iyyetu Dâ‘iretü’l-Me‘ârif, 1948.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Sînâ. “Cevâbü’ş-Şeyhü’r-Re‘îs ‘alâ su’âli Ebî Hüseyin Ahmed es-Sehlî iyyâhu ‘an ‘illeti kıyâmi’l-‘arz fî vasati’s-semâ’”. Resâ‘ilü’ş-Şeyhü’r-Re‘îs İbn Sînâ. 441-454. Kum: y.y., 1980.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Sînâ. “Def‘u’l-mazarri’l-külliyye ‘ani’l-ebdâni’l-insâniyye (Tedâriku envâ‘i’l-hata’i’l vâkı‘a fî’t-tedbîr)”. Min Mü‘ellefâtı İbn Sînâ et-Tıbbiyye. thk. Muhammed Züheyr el-Bâbâ. 11-73. Halep: Câmi‘atu Haleb Ma’hedü’t-Turâsi’l-‘İlmiyyü’l-‘Arabî, 1984.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Sînâ. Mantıkü’l-meşrıkiyyîn ve’l-kasîdetü’l-müzdevice fî’l-mantık. b.y.: Hindawi Foundation, 2018.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Sînâ - Ebû Ubeyd Abdülvahid b. Muhammed el-Cûzcânî. Sergüzeşt-i İbn Sînâ. frs. çev. Sa‘îd Nefîsî. Tahran: Encümen-i Dûstdârân-i Kitâb, 1331.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî. Buġyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Abdullâh el-Kâdî - Muhammed Yûsuf ed-Dakkâk. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. el-Muhammedûn mine’ş-şu‘arâ’ ve eş‘âruhüm. haz. Hasan Ma’merî. Beyrut: Dârü’l-Yemâme, 1390/1970.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî. el-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Kaya, Cüneyt. “Ebû Sehl Îsâ b. Yahyâ el-Mesîhî ve Kitâb fî esnâfi’l-ulûmi’l-hikmiyye’si”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/2 (2020), 467-499. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.770552
• Kennedy, E. S. “A Survey of Islamic Astronomical Tables”. Transactions of the American Philosophical Society 46/2 (1956), 123-177. https://doi.org/10.2307/1005726
• Kennedy, E. S. “al-Bīrūnī, Abū Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad”. Dictionary of Scientific Biography. ed. Charles Coulston Gillispie. 2/147-158. New York: Charles Scribner’s Sons, 1970.
• Kerâmetî, Yûnus. “Ebû ‘Ali Hubûbî”. Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî. Erişim 04 Ekim 2023. https://lib.eshia.ir/12293/8/232/حبوبى
• Kerâmetî, Yûnus. “Ebû Sehl Mesîhî”, Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî (Erişim 13 Ekim 2023). https://lib.eshia.ir/23022/5/2239
• Merçil, Erdoğan. “Sâmânî Devleti’nde Türkler’in Rolü”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 35 (1994), 253-266. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/101918
• Mesîhî, Ebû Sehl Îsâ b. Yahyâ el-Cürcânî. “Risâle fî tahkîki emri’l-vebâ‘ ve’l-ihtirâzi minhu ve ıslâhuhu izâ vaka‘a”. thk. Lütfullâh Kârî. Mecelletu Târîhü’l-‘Ulûmi’l-‘Arabiyye 13 (2005), 5-55.
• Müftüoğlu, Ferruh. “İbn Irâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. Nâme-yi Dânişverân-ı Nâsırî. 9 Cilt. Kum: Dârü’l-Fikr – Dârü’l-‘İlm, 1379.
• Nâzım, Muhammad. The Life and Times of Sultân Mahmûd of Ghazna. Cambridge: Cambridge University Press, 1931.
• Nizâmî-î Arûzî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Ömer b. Alî Semerkandî. Çehâr Makâle. tsh. Muhammed Kazvînî. Tahran: y.y., ts.
• Orfali, Bilal. “The Works of Abū Manṣūr al-Tha‘ālibī (350-429/961-1039)”. Journal of Arabic Literature 40/3 (2009), 273-318. https://www.jstor.org/stable/20720591
• Özbayraktar, Aykut. “Hârezm’in Gazneliler Tarafından İşgali ve Me’mûnî Devleti’nin Yıkılışı”. Külliye Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi [Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. Yılı Özel Sayısı] (2023), 301-313. https://doi.org/10.48139/aybukulliye.1335969
• Rashed, Roshdi. Ibn al-Haytham’s Theory of Conics, Geometrical Constructions and Practical Geometry, A History of Arabic Sciences and Mathematics. çev. J. V. Field. Londra: Routledge, 2013.
• Râşid, Rüşdî. “Ebû Nasr b. ‘Irâk ‘indemâ kâne’l-emîri ‘âlimen”. Mecelletü’t-Tefâhüm 11/40 (2013), 145-170. https://tafahom.mara.gov.om/storage/al-tafahom/ar/2013/040/pdf/08.pdf
• Safedî, Ebü’s-Safâ Selâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvût - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ‘i’t-Turâs, 1420/2000).
• Sarîfînî, İbrâhîm b. Muhammed. el-Müntehab min Kitâbi’s-Siyâk li’t-târîhi Nîsâbûr. thk. Hâlid Haydar. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1414.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Âdâbü’l-mülûk. haz. Abdülhamid Hamdân. Kahire: ‘Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Ahsenü mâ semi‘tü. haz. Halîl Ümrân el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. el-Îcâz ve’l-î‘câz. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân, ts.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. el-Kinâye ve’t-ta‘rîz. thk. Ayşe Hüseyin Ferîd. Kahire: Dâru Kubâ‘, ts.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. el-Letâ’if ve’z-zarâ’if fî medhi mehâsini’l-eşyâ’ ve ezdâdihâ. Beyrut, Dârü’l-Menâhil, ts.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Lübâbü’l-âdâb. thk. Ahmed Hasan Besic. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Nesrü’n-nazm ve hallü’l-‘ikd. Suriye: y.y., 1883.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Tuhfetü’l-vüzerâ’. thk. Sa’d Ebû Diye. Amman: Dârü’l-Beşîr, 1993.
• Se‘âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‘asr. thk. Müfîd Muhammed Kumeyha. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Subkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru Hacer, 1413.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Buġyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-luġâviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm. 2 Cilt. Seydâ: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, ts.
• Şehrezûrî, Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd. Târîhü’l-hükemâ’ kable zuhûri’l-İslâm ve ba’dehu “Nüzhetü’l-ervâh ve ravzatü’l-efrâh”. thk. Abdülkerîm Ebû Şüveyrib. Paris: Dâru Bîbliyû‘a, 2007.
• Taghavi-Shirazi, Maryam. “Abu-Sahl al-Masihi (died circa 1010 AD): The Persian physician in the early medieval era”, Journal of Medical Biography 28/3 (2020), 132-135. https://doi.org/10.1177/0967772017720372
• Taşağıl, Ahmet. “Me’mûnîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/105. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Tomar, Cengiz. “Mağribîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/322-323. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Tümer, Günay. “Bîrûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/206-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Seâlibî, Ebû Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/236-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ullmann, Manfred. Die Medizin im Islam. Leiden/Köln: E. J. Brill, 1970.
• Utbî, Ebû Nasr Muhammed b. Abdilcebbâr er-Râzî. Târîh-i Yemînî. frs. çev. Ebû’ş-Şeref Nâsuh Curfâdekânî. Tahran: Çâphâne-i Muhammed Alî, 1334.
• Yâkût Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu‘cemü’l-üdebâ’ (İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb). thk. İhsân ‘Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1427/2006.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.