Analysis of the Conceptions of Mind, Exterior and Thing Itself in the Light of Mustafa Şevket Efendi’s Treatise

Yıl 2014, , 58 - 87, 13.12.2014

Murat Kaş

https://doi.org/10.20486/imad.42641

Cited By: 4

Öz

This article aims to analyze a treatise written by an inquisitive and meticulous schoolmaster who lived in the nineteenth century Ottoman in which the conceptions of ‘mind’ (zihin), ‘exterior’ (hâric) and ‘thing itself’ (nefsü’l-emr) and their relations to each other were examined. These conceptions which have an important place in the understanding of classical texts of Islamic thought are closely related to logic in terms of accuracy plane of propositions on one hand and related to epistemology and ontology with regard to knowledge, means of perception and degrees of existence on the other hand. The range meanings of ‘mind’ as a faculty of perception from soul (nefs) to the inner senses and separate intellects, the interconnecting ‘thing itself’ which is related accuracy plane of propositions with the active intellect, the senses of ‘exterior’ in the context of ‘mind’ and ‘thing itself’ indicate the vast hinterland of these conceptions. Revealing the relationship between these conceptions will form a basis and framework to inquire the issues such as the mental existence, universals, existence and essence, correspondence in the propositions, knowledge. In this article we draw firstly a semantic map of ‘mind’, secondly investigate the ‘mind’s relationship with ‘thing itself’ anda finally we point out in this context the senses of ‘exterior’.

Anahtar Kelimeler

Mind, exterior, thing itself, consideration, Mustafa Şevket Efendi

MUSTAFA ŞEVKET EFENDİ’NİN RİSALESİ IŞIĞINDA ZİHİN, HÂRİC VE NEFSÜ’L-EMR KAVRAMLARININ ANALİZİ

Öz

Bu makale İslam düşüncesinde klasik metinlerin anlaşılması açısından önemli bir yere sahip olan zihin, hâric ve nefsü’l-emr kavramları arasındaki ilişkiyi 19. yüzyılda yaşamış muhakkik ve müdekkik bir dersiâm olan Mustafa Şevket el-İstanbulî (ö.1875)’nin bu hususla ilgili olarak yazdığı risaleyi analiz etmek suretiyle ele almayı amaçlamaktadır. Önermelerin doğruluk düzlemi açısından mantık, bilgi ve idrak vasıtaları bağlamında epistemoloji, varlık mertebeleri açısından da ontoloji ile yakından ilgili olan bu kavramların doğru anlaşılması, özellikle Râzî sonrası tahkik devri metinlerini anlama noktasında büyük bir önem taşımaktadır. Bir idrak gücü olarak zihnin nefs, iç duyular ve mücerred akıllara kadar uzanan anlam yelpazesi, temelde önermelerin doğruluk düzlemiyle alakalı olan nefsü’l-emr kavramının faal akılla ilişkilendirilmesi, ‘hâric’ mefhumunun zihin ve nefsü’l-emr ile ilintili olarak sahip olduğu anlamlar bu kavramların hinterlandının genişliğini göstermektedir. Bu mefhumlar arasındaki ilişkinin ortaya konulması önermelerde mutabakat, zihnî varlık problemi, küllîler meselesi, ma’dum konusu, vücud-mahiyet tartışmaları, bilgi bahisleri başta olmak üzere birçok hususun tahkiki açısından da önem taşımaktadır. Bu mefhumlar arasındaki ilişkiyi ele alacağımız çalışmada zihin kavramının anlam haritasını analiz edip nefsü’l-emr ile irtibatını tahlil ettikten sonra ‘hâric’ kavramının taşıdığı anlamlara da işaret etmek suretiyle nefsü’l-emr’in ‘zihin’ ve ‘hâric’in ötesinde üçüncü bir kategori olmadığını ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Zihin, hâric, nefsü’l-emr, itibar, Mustafa Şevket Efendi

Kaynakça

• Abdünnâfi İffet Efendi (ö. 1890), Mîzânu’l-Burhân, Matbaa-i Amire, İstanbul 1297.
• Aktaş, Mehmet, Kemalpaşazâde’nin Zihnî Varlık Risâlesi: Tahkîk ve Değerlendirme, (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul 2014.
• Ali Kuşçu (ö. 879/1474), Şerhu Tecrîdi’l-Kelâm, No: 00004/000135, MÜİF Ktp. Genel, İstanbul.
• Alper, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, Klasik yay., İstanbul 2010.
• Âmidî, Ebu’l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Sâlim (ö. 631/1233), Ebkâru’l-Efkâr fi Usûli’d-Dîn, thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî, Kahire 2004.
• Aydın, Mehmet, “Kara Seyyidî-i Hamîdî ve Zihni Varlık Risalesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013/1, sayı: 37, ss. 49-94.
• Bedr, Âdil Mahmud, İşkâliyyetü’l-Vücûdi’z-Zihnî fi’l-Felsefeti’l-İslâmiyye: Sadreddin eş-Şirâzi Nemûzecen, Dâru’l-Hivâr, Lazkiye 2006.
• Bereketzade İsmail Hakkı (ö. 1918), “Fatih Dersiâm-ı Mücîzlerinden Merhum Şevket Efendi”, Sırât-ı Müstakîm, 1324, c. 1, sayı 1, s. 5-6.
• Bursalı Mehmed Tâhir (ö. 1925), Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amire, İstanbul 1333.
• Cürcânî, Ebu’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed (ö. 816/1413), et-Ta’rîfât, thk. Muhammed Bâsil Uyûn, Beyrut 1985.
• _______, Ebu’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Hâşiye alâ Şerhi Metâli’i’l-Envâr, el-Hac Muharrem Efendi Matbaası, İstanbul 1303.
• _______, Ebu’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkıf, Matbaatü’s-Saâde, Mısır 1907.
• Devvânî, Ebu Abdullah Celâleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed (ö. 908/1502), Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye, el-Hac Hüseyin Efendi Matbaası, İstanbul 1305.
• ________, Ebu Abdullah Celâleddin Muhammed b. Esad b. Muhammed, Şerhu Risaleti’t-Tûsî fi Beyâni Nefsi’l-Emr, No: 12242/YZ0449, MÜİF Ktp., İstanbul.
• Dişkaya, Abuzer, “İhsan Fazlıoğlu: Matematiksel Nesnelerin Ontolojisi ile Doğaya İlişkin Matematiksel Bilginin Meşruiyeti Açısından Nefsü’l-Emr Nazariyesine Giriş”, Divan Bülten (MAM Toplantıları), Haziran 2012, sayı 78, s. 47-48.
• Duran, Recep, "Gelenbevî'nin Nefsü'l-Emr Karşısındaki Tavrı”, Felsefe Dünyası Dergisi, Ankara 1991, Sayı 1, s. 45-47.
• ________, "Nefsü'l-emr Risaleleri: Seyyid Şerif Cürcânî'nin Nefsü'l-Emr ve Nefsü'l-Emr ile Hâric Arasındaki Fark Risalesi", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Araştırma Dergisi, Ankara 1992, c. XIV, s. 97-106.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Dönemi Türk-Felsefe Bilim Hayatının Çerçevesi”, Türkiye’de Türkçe’de Felsefe Üzerine Konuşmalar, İstanbul 2009 içinde, s. 201-255.
• Gelenbevî, Ebü'l-Feth İsmail b. Mustafa (ö 1205/1791), “Fî Tahkîki Nefsi’l-emr ve’l-Fark Beynehû ve Beyne’l-Hâric”, Resâil-i İmtihan, İstanbul 1262 içinde s. 198-202.
• ________, “Risale fi’l-Vücudi’z-Zihnî”, Resâil-i İmtihân, İstanbul 1262 içinde s. 162-166.
• Hasan Çelebi, Fenâri (ö. 891/1486), Hâşiye alâ Şerhi’l-Mevâkıf, Matbaatü’s-Saâde, Mısır 1907.
• İbiş, Fatih, “Varlıkta Asliyyet Sorunu: Vücûd-u Zihnînin Ontik Konumu”, Bilimname: Düşünce Platformu, 2012/1, sayı: 22, s. 223-240.
• İbn Sînâ, Ebû Ali Avicenna Hüseyin b. Abdullah b. Ali Belhi (428/1037) Kitabuş-Şifâ, Metafizik I, çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker, Litera Yay, İstanbul 2004.
• Kara Seyyid-i Hamidî, “Risâle fi’l-Vücudi’z-Zihnî”, “Kara Seyyid-i Hamidî ve Zihni Varlık Risalesi”, thk. Mehmet Aydın, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013/1, sayı: 37 içinde s. 84-94.
• Mehmed Emin Şirvâni, Şerhu Ciheti’l-Vahde li’l-Fenâri, Matbaa-i Amire, İstanbul 1277.
• Mustafa Şevket el-İstanbulî (ö. 1292/1875), “Fî Tahkiki’l-Fark beyne’z-Zihni ve’l-Hârici ve Nefsi’l-emr”, Mecmûatü’l-Fevâid, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1318 içinde s. 6.
• Pirinç, Ahmet, “İslam Düşüncesi’nde Zihnî Varlık (Vücud-ı Zihnî) Anlayışının Bilgi Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, sayı: 2, s. 131-162.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin (606/1210), el-Mebahisü’l-meşrikıyye, Dâru’l-Kitâbil-Arabî, Beyrut 1990.
• ________, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Şerhu’l-İşârât, Matbaatül-Hayriyye, Kahire 1325
• Râzî, Ebû Abdullah Kutbüddin Muhammed b. Muhammed et-Tahtânî (ö. 766/1364), Risale fî Tahkîki’l-Külliyât: Tümeller Risalesi ve Şerhleri (eleştirmeli metin-çeviri-tıpkıbasım); Şarihler Molla
• Hanefi et Tebrizi, Emir Hasan er-Rumi, çev. Ömer Türker, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
• Roxanne, D. Marcotte, “al-Masâʾil al-Qudsiyya and Mulla Sadrâ’s Proofs for Mental Existence”, Journal of Islamic Studies 22:2 (2011), s. 153-182.
• Sebzevari, Hâc Molla Esrâr Hâdi b. Mehdi b. Hâc Mirza Hâdi (ö. 1289/1872), Şerhu Gureri’l-Ferâid, İntişarât-ı Danişgâh-ı Tahran, Tahran 1993.
• Siyalkuti, Abdülhakim b. Muhammed el-Hindi el-Pencâbî (ö. 1067/1657), Hâşiye alâ Şerhi’l-Mevâkıf, Matbaatü’s-Saâde, Mısır 1907.
• _________, Abdülhakim b. Muhammed el-Hindi el-Pencâbî, Hâşiyetü Siyalkutî ale’l-Hayâlî, Matbaatü’n-Nefîseti’l-Osmaniyye, İstanbul 1308.
• Şirâzî, Molla Sadreddin Muhammed b. İbrâhim b. Yahyâ Kavâmi Sadreddin (ö. 1050/1641), el-Hikmetü’l-Müteâliyetü fi’l-Esfâri’l Akliyyeti’l-Erbaati, Tas. ve Talk. Hasanzâde Âmulî, Vizâret-i Ferhengi ve İrşâd-ı İslamî, Tahran 1386.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr İsamüddin (ö. 968/1561), trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm, İkdam Matbaası, Dersaâdet 1313.
• ___________, Ebü’l-Hayr İsâmüddin Ahmed Efendi, eş-Şuhûdu’l-Aynî fî Mebâhisi’l-Vücûdi’z-Zihnî, nşr. Muhammed Zâhid Kâmil, Menşurât-ı Cemel, Köln 2009.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah (ö. 792/1390), Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyre, Âlemü'l-Kütüb, Beyrut 1989.
• Tehânevî, Muhammed b. A’lâ b. Ali el-Fârukî el-Hanefî (1158/1745), Keşşâfu Istılâhât’il-Fünûn, thk. Ali Dahruc, Beyrut 1996.
• Türker, Ömer, İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu, İsam Yay., İstanbul 2010.
• _________ , Ömer, “Metafizik: Varlık ve Tanrı”, İslam Felsefesi: Tarih ve Problemler, İsam Yay., İstanbul 2013 içinde s. 603-654.