MÜTEKADDİMÎN DÖNEMİ KELAM DÜŞÜNCESİNDE VARLIK VE ZAT: KÂDÎ ABDÜLCEBBÂR VE CÜVEYNÎ EKSENLİ BİR OKUMA

Yıl 2017, , 257 - 293, 30.06.2017

Murat Kaş

https://doi.org/10.20486/imad.321067

Bu makale için 30 Haziran 2023 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/imad/issue/78669/1321194

Öz

Varlıkların
temelde kadîm-hâdis şeklinde iki kısımda ele alındığı kelam düşüncesinde, mevcudların
idrâkine ilişkin çerçeve zat, sıfat ve fiil ayrımı ekseninde şekillenmiştir.
Bunu Tanrı’ya da taşıyan kelamcılar için söz konusu çerçeve, hem hâdis hem de
kadîm olanı içerecek şekilde bu metafizik ayrıma dayanmaktadır. Fakat bir yanda
varlığın zatın aynı kabul edilmesi, diğer taraftan zat olmak bakımından zatın
varlık anlamını içermemesi, kelamcılar açısından ‘vücud’un bu çerçevedeki
yerini tartışmaya açmıştır. Bu hususun incelenmesi, vücudun şey ve zat
kavramlarıyla irtibatlı olarak tahlil edilmesini gerekli kılmaktadır. Özellikle
tartışmaların daha belirgin hale geldiği Kâdî (ö. 415/1025) ve Cüveynî (ö.
478/1085) esas alınarak yapılan bu çalışmada, mevcudların idrâkine ilişkin kavramsal
bir çerçeve sunulduktan sonra, mütekaddimîn kelamcıları açısından varlığın
Tanrı’ya ve hâdis varlıklara yüklem oluşunun niteliği, varlığın tek ve bir
oluşunun ne anlama geldiği soruşturulacak, vücud ve zat kavramları analiz
edilerek zat olmak bakımından zatın varlık anlamını içermeyecek şekilde nasıl
kullanıldığı ortaya konulacak ve bunun neden mahiyet fikrine yol açmadığı
sorusuna cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Varlık, Zat, Sıfat, Cüveynî, Kâdî Abdülcebbâr

Existence and Essence in the Early Islamic Theology: An Analysis Centred on Qadi Abd al-Jabbar and al-Juwayni

Bu makale için 30 Haziran 2023 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/imad/issue/78669/1321194

Öz

Islamic
theology (Kalam) in which the things are taken in two basic categories, i.e. the
eternal and originated beings, the framework regarded to the comprehension of
the existents embodied in the distinction between the essence (zat), the attribute (sıfat) and the action (fiil). This distinction is not considered
only form the point of physical or natural realm, unlike the substance-accident
difference it is a metapyhsical distinction and thus pertinent to both the
eternal and originated beings. The early (mutaqaddimun) theologian’s acceptance
of the existence-essence identity on one hand and the idea signifies that the
essence qua essence doesn’t exclude the meaning of existence on the other hand,
come up for discussion the concept of ‘existence’ with regard to aforementioned
framework. The examination of this point neccessitate a conceptual analysis
concerning the existence, thing and essence. This study, in which particularly Qadi
Abd al-Jabbar (d. 415/1025) and al-Juwayni (d. 478/1085) are based on the
centre, present a conceptual framework relevant to the comprehension of the
existents, then investigate the predication existence of God and the originated
things, monosemy of the existence, analyze the usage of essence in such a
manner that ecxlude the meaning of existence and inquire why this usage doesn’t
pave the way for the idea of quiddity.

Anahtar Kelimeler

Existence, Essence, Charasteristic, al-Juwayni, Qadi Abd al-Jabbar

Kaynakça

• Abdülkâhir Bağdâdî, Usûlü’d-dîn, İstanbul: Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi, 1928.
• Afîfî, Ebü’l-Alâ, “Mûtezile’nin Mâdûm Nazariyesi ile İbn Arabî’nin A‘yân-ı Sâbite Nazariyesinin Karşılaştırılması”, çev. Cağfer Karadaş, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1994, c. VI, sayı: 6, s. 267-276.
• Bâkıllânî, et-Takrîb ve’l-irşâd (I-III), thk. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• _______, Kitâbü’t-Temhîd, nşr. Richard McCarty, Beyrut: el-Mektebetü’l-Şarkıyye, 1957.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiye alâ Şerhi’t-Tecrîd, Damad İbrahim Paşa 785.
• _______, Şerhu’l-Mevâkıf, İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1266.
• _______, Ta‘rîfât, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn, eş-Şâmil fi usûli’d-dîn, nşr. Richard M. Frank, Tahran: Müessese-i Mütâlaat-ı İslamî Dânişgâh-ı McGill Şube-i Tahran, 1981.
• _______, eş-Şâmil fi usûli’d-dîn, thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• _______, Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtii’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd, thk. Muhammed Yusuf Musa, Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Demir, Osman, “Zât”, DİA, XXXXIV 148-150.
• Dhanani, Alnoor, The Physical Theory of Kalam: Atoms, Space and Void in Basrian Mu’tazilî Cosmology, Leiden: E. J. Brill, 1994.
• Ebü’l-Kâsım El-Ensârî, el-Gunye fî ilmi’l-kelam, nşr. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî, Kâhire: Dârü’s-Selâm, 2010.
• _______, Şerhu’l-İrşâd, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, no. 1205.
• el-Eşarî, Ebû Musa, Makâlâtü’l-islamiyyîn, nşr. Helmutt Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• _______, Risâle ilâ ehli’s-Seğr, thk. Abdullah Şâkir Muhammed el-Cüneydî, Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2002.
• Frank, Richard M., “al-Ahkâm in Classical Asharite Teaching”, De Zénon d’Élée a Poincaré Recueil d’études en hommage a
• Roshdi Rashed, eds. R. Morelon and A Hasnawi (Les Cahiers du MIDEO), Louvain: Editions Peeters 2004 içinde, s. 753-777.
• _______, “Attribute, Attribution and Being: Three Islamic Views ”, Classical Islamic theology: The Ash`arites Texts and Studies on the Development and History of Kalâm, ed. Dimitri Gutas, Hampshire: Ashgate Variorum, 2008, s. 258-278.
• _______, “Bodies and Atoms”, Islamic Theology and Philosophy: Studies in Homour of George E. Hourani, ed. Michael E. Marmura, New York: The State University of New York Press, 1984 içinde, s. 39-53 ve 287-293.
• _______, “The As’arite Theology: Primary Entities”, Arabic Sciences and Philosophy, vol. 9, (1999), s. 163-231.
• _______, “The Metaphysics of Created Being According to Abu’l-Hudayl al-Allâf: A Philosophical Study of the Earliest Kalâm”, Early Islamic Theology: The Mu’tazilites and al-Ash’arî, ed. Dimitri Gutas, Surrey: Ashgate Variorum, 2011, s. 1-53.
• _______, Beings and Their Attributes, Albany: State University of New York, 1978.
• İbn Fûrek, el-Hudûd fi’l-usûl, thk. Muhammed Süleymânî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• _______, Mücerredü makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen El-Eş’arî, thk. Daniel Gimaret, Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1987.
• İbn Metteveyh, et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l- a‘râz, nşr. Sami Nasr Latif, Faysal Büdeyr Avn, Kâhire: Dâru’s-Sekâfe, 1975.
• Kâdî Abdülcebbâr, el-Mecmû‘ fi’l-Muhît bi’t-teklîf (I), nşr. J. J. Houben, Beyrut: el-Matbaatü’l-Katulikiyye, 1965.
• _______, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, IV, Ru’yet’ü’l-Bârî, nşr. Mahmud Muhammed Hudayrî, Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme,
• _______, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, V, el-Fıraku ğayru’l-İslamiyye, nşr. Mahmud Muhammed Hudayrî, Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• _______, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, XI, et-Teklîf, nşr. Muhammed Ali en-Neccâr-Abdülhalîm en-Neccâr), Kâhire: ed Dârü’l-Mısriyye li’t- Te’lîf ve’t-Terceme, 1963.
• _______, el-Muğnî fi ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, XII, en-Nazar ve’l-maârif, nşr. İbrahim Medkûr, Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t Te’lif ve’t-Terceme, 1963.
• Koloğlu, Orhan Şener, Cübbâîler’in Kelam Sistemi, İstanbul: İSAM Yay. 2011.
• Mânkdîm Şeşdîv, Ta‘lîk alâ Şerhi’l-Usûli’l-hamse, (Şerhu’l-Usûli’l-hamse başlığıyla Kâdî Abdülcebbâr’a nispetle nşr. Abdülkerim Osman), Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Necrânî, Takıyyüddîn, el-Kâmil fi’l-istiksâ fî mâ beleğanâ min kelami’l-kudemâ, thk. Es-Seyyid Muhammed eş-Şâhid, Kâhire: el-Meclisü’l-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn, Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn, thk. Muhammed Enver Hamid İsa, Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd, el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn, nşr. Ma‘n Ziyade, Rıdvan Es-Seyyid, Beyrut: Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• _______, Fi’t-Tevhîd, thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde, Kâhire: Vizâretü’s-Sekâfe, 1969.
• Sabra, A. I., “Kalam Atomism as an Alternative Philosophy to Hellenizing Falsafa”, Arabic Theology, Arabic Philosophy: Form the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank, ed. James E. Montgomery, Leuven: Uttgeverij Peeters en Departement Oosterse Studies, 2006, s. 199-272.
• _______, “The Simple Ontology of Kalam Atomism: An Outline”, Early Science and Medicine 14 (2009), s. 68-78.
• Şehristânî, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Emir Ali Mehnâ, Ali Hasan Fâur, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• Türker, Ömer, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Tevil Anlayışı: Yorumun Metafizik, Mantıkî ve Dilbilimsel Temelleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, [Yayımlanmamış Doktora Tezi], İstanbul, 2006.
• Yıldırım, Ömer Ali, “Mâdûm ve Mümkün: Mûtezile’nin Mâdûm ve İbn Sinâ’nın Mümkün Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”, İslam Araştırmaları Dergisi, 2013, sayı: 30, s. 81-107.