Factors Affecting the Ottoman Madrasa System

Yıl 2017, , 400 - 427, 22.12.2017

Kasım Kocaman

https://doi.org/10.20486/imad.351267

Cited By: 3

Öz

Today,
the existence of some internal and external factors in the formation of the
education system in general, education-training programs in particular is being
expressed. It is not possible to compare the Ottoman madrasa system with
today’s education systems and to say that they correspond to each other one on
one. However, when assessed within their own conditions, it can be seen that
there were many variables/factors in the formation and development of the
management and training understandings of the madrasas.

The
foremost ones among them are the state authority, the ulama organized as the
Ilmiye (cultural) class, the Sunni science tradition existing across the
Turkish and Muslim geography, the foundations that provide financing of the
madrasas and the mudarris, who was the most important element in the madrasa
training. Especially, Sahn-ı Seman, which was built by Mehmet the Conqueror by
paying close attention to the management and training system, and Süleymaniye
madrasas established by Suleiman the Magnificent well reflect the influence of the
state authority on madrasas. The influence of ulama on madrasas manifests
itself in preparation and enforcement of the code of laws containing the
regulations on madrasas. The scholars from important centers of the Islamic
science and culture and the Ottoman scholars, who prefer to these locations
especially for high education, have passed the science, culture and training
traditions of the madrasas in these regions to the Ottoman madrasas. Again, the
works and annotations of the ulama in the leading Sunni line, which was honored
by the Ottoman scholars, on this subject were studied in the Ottoman madrasas
and had a mentality forming influence. It is seen that the persons, who
established the foundations that provided financing of the madrasas, took part
in determination of the persons, who would act as mudarris, and the science and
works to be taught in the madrasas, in the foundation certificate-charters. The
mudarris, on the other hand, was the person, who was totally responsible for
the management and training works of the madrasas. In line with their
scientific expertise, personal preferences and world perspectives, they could
teach different books in their curriculum. In this study, we will try to
understand and interpret the foregoing factors, which we think as influencing
the madrasa training system, in general.

Anahtar Kelimeler

State Authority, Scientific Tradition, The Ottoman Madrasa System, Ulama, Foundation

OSMANLI MEDRESE SİSTEMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Öz

Günümüzde genelde eğitim sisteminin, özelde eğitim-öğretim
programlarının oluşmasında birtakım iç ve dış etkenlerin varlığı dile
getirilmektedir. Osmanlı medrese sistemini günümüz eğitim sistemleriyle kıyaslamak
ve ikisinin birebir örtüştüğünü söylemek mümkün değildir. Ancak kendi şartları
içerisinde değerlendirildiğinde medreselerin yönetim ve eğitim anlayışlarının
oluşum ve gelişiminde pek çok değişkenin/faktörün bulunduğu görülebilir.

Bunların başında devlet otoritesi, ilmiye sınıfı
olarak teşkilatlanan ulema, Türk ve İslam coğrafyasının genelinde var olan Sünnî
ilim geleneği, medreselerin finansmanını sağlayan vakıflar ve medrese
eğitiminde asıl önemli unsur olan müderris gelmektedir. Özellikle Fatih’in
yönetim ve eğitim sistemi bakımından yakından ilgilenerek inşa ettiği Sahn-ı
Semân ve Kanuni’nin kurduğu Süleymaniye medreseleri, devlet otoritesinin
medreseler üzerindeki etkisini çok iyi yansıtmaktadır. Ulemanın da medreseler
üzerindeki tesiri, medreselerle ilgili düzenlemelerin yer aldığı kanunnâmelerin
hazırlanması ve yürürlüğe konulmasında kendini göstermiştir. İslam ilim ve
kültürünün önemli merkezlerinden gelen bilginler ile özellikle yüksek tahsil
için buraları tercih eden Osmanlı âlimleri bu bölgelerdeki medreselerin ilim,
kültür ve eğitim geleneklerini Osmanlı medreselerine intikal ettirmişlerdir.
Yine bu konuda Osmanlı âlimlerinin itibar ettiği Sünnî çizgideki seçkin
ulemanın eserleri ve şerhleri Osmanlı medreselerinde okunmuş ve bunlar zihniyet
oluşturucu etkiye sahip olmuştur. Medreselerin finansmanını sağlayan vakıfların
kurucularının vakıfnâmelerde, medreselerde müderrislik yapacak kişiler ile
okutulacak ilim ve eserlerin belirlenmesinde müdahil oldukları görülür.
Müderrisler ise medreselerin yönetim ve eğitim işlerinden tamamen sorumlu
kişilerdir. İlmi ihtisasları, kişisel tercihleri ve dünya görüşleri
doğrultusunda ders programlarında farklı kitaplar okutabilmekteydiler. Bu
çalışmamızda medrese eğitim sistemi üzerinde etkisi olduğunu düşündüğümüz
faktörleri genel olarak anlamaya ve yorumlamaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Medrese Sistemi, Devlet Otoritesi, Ulema, İlmi Gelenek, Vakıf

Kaynakça

• Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1982.
• Ahmed, Shahab-Filipovic, Nenad, “Sultan’ın Müfredatı: Kanuni Sultan Süleyman’ın 1565 (973) Tarihli Fermanı’nda Buyurduğu Osmanlı Medreseleri Programı”, Osmanlı Eğitim Mirası, (haz. Mustafa Gündüz), 2. Baskı, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2015.
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014.
• Akın, Âdem-Demir Remzi, “Saçaklızâde Muhammed ibn Ebî Bekr el-Mar’aşî ve Tertîb’ül-ulûm Adlı Eseri”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), S. 16, Yıl: 2004.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, 26. Baskı, Pegem Akademi, Ankara 2014.
• Atay, Hüseyin, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazetnameler”, Vakıflar Dergisi, S. 13, Yıl: 1981.
• Ateş, İbrahim, “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”, Vakıflar Dergisi, S. 14, Yıl: 1982.
• Balay, Refik, “Okula Toplumsal Katılım (Okul-Çevre İlişkileri)”, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetim, (edit: H. B. Memduhoğlu, K. Yılmaz), Pegem Akademi, 7. Baskı, Ankara 2015.
• Barkan, Ömer Lütfi “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıf ve Temlikler I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeleri”, Vakıflar Dergisi, S. 2, Yıl: 1942, Ankara 2006.
• Baltacı, Cahit, XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, 2. Baskı, İFAV, İstanbul 2005.
• Beyazıt, Yasemin, “XVI. Yüzyıl Osmanlı İlmiye Kanunnameleri ve Medrese Eğitimi”, Belleten, C. LXXVIII, S. 283, Aralık 2014.
• _______________, Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Edebiyat F. Basımevi, İstanbul 1984.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Fahreddin er-Razi ve Tefsiri”, Ankara Ü. İlahiyat F. Dergisi, S. 2, Yıl: 1977.
• Çakmakoğlu, Seda, Koçi Bey Risaleleri, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
• Çelebi, Ahmed, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, (ter: Ali Yardım), 3. Baskı, Damla Yayınevi, İstanbul 1998.
• Demirci, Osman, “Medrese Geleneğinde Kelam İlminin Meşruiyeti Sorunu”, KATÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 2, Güz 2016.
• Ertem, Adnan, “Açılış Konuşması”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2012.
• Fazlıoğlu, Şükran, “Talim ile İrşad Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”, DİVAN Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Yıl: 10, S. 18/1, İstanbul 2005.
• Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr: C. II: Fatih Sultan Mehmed Devri: 1451-1481, (haz. M. Hüdai Şentürk), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), XLII, İstanbul 2012.
• Gündüz, Mustafa, Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa, 2. Basım, Doğu Batı Yay., İstanbul 2015.
• _______________, Osmanlı Eğitim Mirası, 2. Basım, Doğu Batı Yay. İstanbul 2015.
• Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C. 17, S. 1, Bursa 2008.
• _______________, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Emin Yayınları, Bursa 2013.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu”, Belleten, C. LXVI, S. 247, Yıl: Aralık 2002.
• ___________________, “Osmanlı Medrese Tarihçiliğinin İlk Safhası (1916-1965) Keşif ve Tasarlama Dönemi”, Belleten, C: LXIV, S: 240, Yıl: Ağustos 2000.
• İlğan, Abdurrahman, “Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş”, Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetim, (edit: H. B. Memduhoğlu, K. Yılmaz), Pegem Akademi, 7. Baskı, Ankara 2015.
• İnalcık, Halil, “Osmanlılarda Vakıf ve Vakfiye”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslararası Sempozyumu, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2012.
• ___________, Osmanlı İmparatorluğunun Klasik Çağı (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, 23. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016.
• ____________, Şair ve Patron, 7. Basım, Doğu Batı Yayınları, İstanbul, 2016.
• İpşirli, Mehmet, “Mehmet İpşirli İle Medreseler ve Ulema Üzerine”, TALİD (Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi), C. 6, S. 12, Yıl 2008. İstanbul.
• _____________,“İlmiye”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), XXII, İstanbul 2000.
• _____________,“Medrese”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), XVIII, İstanbul 2003.
• Kara, İsmail, Tarih Bilmez İlim Hatırlamaz Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, 4. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016. Kevâkib-i seb’a Risâlesi, (çev. Nasuhi Ünal Karaarslan), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, Ebu Ziya Tevfik Basımı, Kabalcı Yayınevi, Kostantiniyye, 1303.
• _______, Koçibey Risaleleri, (yay. haz. Seda Çakmakçıoğlu), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip, Fatih Mehmed II Vakfiyeleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 1938.
• Kütükoğlu, Mübahat S., XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• Lekesiz, M. Hulusi, “Osmanlı İlmi Zihniyeti: Teşekkülü, Gelişmesi ve Çözülmesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, Türk Yurdu, C.11, S. 49,Eylül 1991, s. 20-31.
• Müftüoğlu, Ahmed Hikmet, “On Birinci Asr-ı Hicri’de Türk Menabi-i İrfanı (2)”, Osmanlı Eğitim Mirası, (haz: Mustafa Gündüz), 2. Baskı, Doğu Batı Yay., İstanbul 2015.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmi Dini İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, İslami Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 3, Yıl: 1990.
• ________________, “İbn Kemal’in Yaşadığı XV ve XVI. Asırlar Türkiye’sinde İlim ve Fikir Hayatı”, Şeyhülislam İbn Kemal Sempozyumu, Tebliğler ve Tartışmalar (26-29 Haziran, 1985, Tokat), Ankara 1986.
• Özer, Hasan, “Molla Hüsrev’in Fatih’e Sunduğu Fıkıh Usûlü Risâlesinin Tahlil ve Tercümesi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 30, Yıl: 2017.
• Saçaklızâde, eş-Şeyh Muhammed b. Ebî Bekr el-Mar’aşî, Tertîbü’l-ulûm, (çev. Zekeriya Pak, M. Akif Özdoğan), Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraş 2009.
• Taşköprülüzâde, Şakâ’ik-i Nu’mâniyye Tercümesi, Mecdi, İstanbul Hicri 1269.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 20. Basım, Ötüken, İstanbul 2016.
• Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, Tük Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• __________, “Bir Âlimin Hayat Hikâyesi ve Klasik Osmanlı Eğitim Sistemi Üzerine” OTAM (Ankara Ü. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Araştırma Merkezi Dergisi), Sayı 8, Yıl 1997.
• ___________, “Medrese-Yönetim İlişkileri ve Osmanlı Medreselerinin İlmi Performansı Meselesi”, yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/academicarticles.html, Son Güncelleme: 04/11/2011 ve 21:05:0.
• ___________, “Medreseler ve Osmanlı Merkezi Yönetimi”, yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/academicarticles.html, Son Güncelleme: 04/11/2011 ve 21:05:0.
• ____________, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/academicarticles.html, Son Güncelleme: 04/11/2011 ve 21:05:0.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• Yaltkaya, Şerafettin, “Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul 1940.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Fahreddin er-Râzi”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), XII, İstanbul 1995.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, “XV. ve XVI. Yüzyıllardaki Kelam Eğitiminin Tenkidi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, S. 4, Yıl: 1980.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Müessese -Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıflar Dergisi, S. 15, Yıl: 1982.
• __________________, “Vakıf”, DİA (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), cilt: 42, İstanbul 2012.
• Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
• Zengin, Zeki Salih, II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2002.