Öz
İslam
düşünce tarihinde İbn Sina’dan sonraki süreçte kavramsal-teorik düzlemde gerçekleşen
değişim ve dönüşümün izini süren çalışmalarda bir şekilde Gazzâlî’ye (ö.
505/1111) atıf yapılması kaçınılmazdır. Gazzâlî’nin Meşşâî felsefeye yönelik
meydan okumasının varlık (ontoloji), insan (psikoloji) ve bilgi (epistemoloji) açısından
müteahhirîn dönemi kelam düşüncesine miras bıraktığı üç önemli tartışma konusu
vardır: Nedensellik, soyut nefs ve zihnî varlık. Soyut nefs görüşünün kelam
düşüncesinin bir parçası haline gelmesi, bilgi teorisinin de doğal olarak bu değişimden
payını alıp almadığı sorusunu akla getirmektedir. Gazzâlî’nin, nefs
teorisindeki dönüşümü bilgi teorisine taşıyıp taşımadığı sorusunu eksene alan
bu makale iki iddiayı temellendirme amacı taşımaktadır: ı. Nefsin mücerred bir
cevher olduğu fikrini kabul eden Gazzâlî’nin düşüncesini, salt kavramsal
çerçeveyi dikkate alarak teknik anlamda zihnî varlığa referansla sorgulamak mümkün
değildir. ıı. Bilginin tanımı söz konusu olduğunda, Gazzâlî’nin kullandığı
kavramlar onun mana (misal) teorisini kabule yakın durduğu izlenimini vermektedir.
Diğer taraftan bilginin zatî cins ve faslı içeren bir tanımını yapmanın çok zor
olduğu görüşünü benimsemesi itibarıyla Gazzâlî, bilgiyi bir tür ‘inkişaf’
olarak gören yaklaşımı tercih etmektedir. Bu bağlamda önce Gazzâlî’nin soyut
nefs teorisiyle ilgili tavrı ortaya konulacak, ardından bilgi ve tümeller
sorunu bağlamında söz konusu iddialar temellendirilecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf, Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul 1266.
- Erdem, Hüsamettin, “Gazzâlî’de Bilgi Meselesi”, Vefatının 900. Yılı Anısına Büyük Mütefekkir Gazzâlî, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2013.
- Frank, Richard M., al-Ghazâli and the Ash’arite School, Duke University, Durham 1994.
- _______, Creation and the Cosmic System: al-Ghazâlî and Avicenna, Winter, Heidelberg 1992.
- Gazzâlî, Cevâhiru’l-Kur’ân, thk. Muhammed Reşîd Rıza el-Kabbânî, Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut 1990.
- _______, “er-Risâletü’l-ledünniyye”, Mecmûatü’r-resâil, el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, Kahire 2001.
- _______, “İlcâmu’l-avâm an ilmi’l-kelam”, Mecmûatü’r-resâil, nşr. İbrahim Emin Muhammed, el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, Kahire 2001.
- _______, el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ, thk. Mahmud Bîcû, Matbaatü’s-Sabâh, Dımaşk 1999.
- _______, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl (I-II), Matbaa-i Emiriyye, Bulak1322.
- _______, el-Münkız mine’d-dalâl, trc. Saîd, Zihnî, Matbaa-i Âmire, İstanbul1289.
- _______, İhyâu ulûmi’d-dîn, Dâru İbn Hazm, yayın yeri yok, 2005.
- _______, Kitâbü’l-Erbaîn, nşr. Abdullah Abdülhamîd Urvânî, Dâru’l-Kalem, Beyrut 2003.
- _______, Makâsıdü’l-felâsife, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Mısır 1961.
- _______, Mi‘yâru’l-ilm: İlmin Ölçütü, (eleştirmeli metin), haz. Hasan Hacak, Ali Durusoy, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
- _______, Mihakkü’n-nazar, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
- _______, Mişkâtü’l-envâr, Ebu’l-Alâ el-Afîfî, ed-Dâru’l-Kavmiyye, Kahire 1964.
- _______, Mîzânü’l-amel, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Kahire 1972.
- _______, Tehâfütü’l-felâsife, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Kâhire 1972.
- Gianotti, Timothy J., Al-Ghazali's Unspeakable Doctrine of the Soul: Unveiling the Esoteric Psychology and Eschatology of the Ihya, Venderjagt, Leiden 2001.
- Griffel, Frank, Gazzâlî’nin Felsefî Kelamı, çev. İbrahim Halil Üçer, Muhammed Fatih Kılıç, Klasik Yayınları, İstanbul 2012.
- Heath, Peter, “Reading al-Ghazâlî: The Case of Psychology”, Reason and Inspiration in Islam: Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought: Essays in Honour of Hermann Landolt, ed. Todd Lawson, I. B. Tauris; The Institute of Ismaili Studies, London 2005.
- Işik, Harun “Eş‘arî Kelamcısı Gazzâlî’de Bilgi Kuramı”, Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arî lik Sempozyumu Bildirileri, Beyan Yayınları, c. II, İstanbul 2015.
- İbn Rüşd, Faslu’l-makâl, thk. Muhammed Âbid el-Câbirî, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 1997.
- İbn Seb‘În, Büddü’l-ârif, thk. Corc Ketture, Dâru’l-Endelüs, Beyrut 1978.
- İbn Sînâ, İşâretler ve Tenbihler, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.
- İbn Tufeyl, Hayy b. Yakzân, thk. Albert Nasrî Nâdir, Dâru’l-Meşrık, Beyrut 1993.
- İbrahim, Bilal, “Freeing Philosophy from Metaphysics: Râzî’s Philosophical Approach to the Study of Natural Phenomena”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, McGill University Institute of Islamic Studies, Montreal 2013.
- Kukkonen, Taneli, “al-Ghazali on the Emotions”, Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazali, Papers Collected on his 900th Anniversary, ed. Georges Tamer, E. J. Brill, Leiden 2015, s. 138-164.
- _______, “Receptive to Reality: al-Ghazâlî on the Structure of the Soul”, The Muslim World, 102 (2012), s. 441-461.
- Marmura, Michael E., “Ghazali and Demonstrative Science”, Journal of the History of Philosophy, v. 3, s. 2, 1965.
- _______, “Ghazali’s Attitude to the Secular Sciences and Logic”, Essays on Islamic Philosophyand Science, ed. George F. Hourani, State University of Newyork Press, Albany1975 içinde, ss. 105-111.
- _______, “Ghazâlian Causes and Intermediaries”, Journal of the American Oriental Society, 115 (1995), ss. 89-100.
- Muallimî, Hasan, Ittılât alâ nazariyyeti’l- ma‘rife fi’l-felsefeti’l-islâmiyye, Dâru’l-Velâ, Beyrut 2014.
- Ormsby, Eric, Ghazali-Makers of the Muslim World, Oneworld, Oxford 2007.
- Râzî, Fahreddîn, el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî,, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1987.
- _______, el-Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme, thk. İsmail Hanoğlu [Hanoğlu, İsmail, “Fahreddîn er-Râzî’nin ‘Kitabü’l-Mülahhas fi’l-mantık ve’l- hikme’ Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2009].
- Shihadeh, Ayman, “al-Ghazâlî and Kalâm: The Conundrum of His Body-Soul Dualism”, Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazali, Papers Collected on His 900th Aniversary, ed. Frank Griffel, E. J. Brill, Leiden 2015, ss. 113-141.
- Taşköprîzâde, Kemaleddîn, Mevzûâtu’l-Ulûm (I-II), İkdam Matbaası, Dersaâdet 1313.
- Treiger, Alexander, Inspired Knowledge in Islamic Thought: al-Ghazali’s Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation, Routledge, London 2012.
Öz
It
is unavoidable for the studies which trace the conceptual-theoretical evolution
and transformation in Islamic thought after Avicenna to refer to al-Ghazalî in
a certain way. al-Ghazalî’s challange to the peripatetic Islamic philosophy left
three basic controversies concerned with ontology, psychology and epistemology
to the philosophical theology of the mutaahhirîn period : Causality, abstract
soul and mental existence. The fact that the idea of abstract soul became part
of the Islamic philosophical theology after the reception brings the question of
whether the theory of knowledge takes its share from this change to the mind.
This article, which explore the question of whether al-Ghazalî carried the transformation
in the theory of soul to the theory of knowledge, aims to base two claims: ı. Taking
into account only the conceptual framework used by al-Ghazalî who accepts the view
that the soul is a abstract substance, it
is incorrect to evaluate his ideas with reference to the mental existence. ıı.
The concepts used by Ghazalî give the impression that he is close to accepting image
theory. On the other hand, he prefers the treatment which regards knowledge as
a kind of unveiling (inkişâf) as he adopts the view that it is diffucult to
make an exact definiton of knowledge that consists of genre and difference. In
this regard, firstly we will deal al-Ghazalî’s treatment of abstract soul
briefly and after then will provide justifications for claims in question in
the context of knowledge and universals.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf, Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, İstanbul 1266.
- Erdem, Hüsamettin, “Gazzâlî’de Bilgi Meselesi”, Vefatının 900. Yılı Anısına Büyük Mütefekkir Gazzâlî, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 2013.
- Frank, Richard M., al-Ghazâli and the Ash’arite School, Duke University, Durham 1994.
- _______, Creation and the Cosmic System: al-Ghazâlî and Avicenna, Winter, Heidelberg 1992.
- Gazzâlî, Cevâhiru’l-Kur’ân, thk. Muhammed Reşîd Rıza el-Kabbânî, Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut 1990.
- _______, “er-Risâletü’l-ledünniyye”, Mecmûatü’r-resâil, el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, Kahire 2001.
- _______, “İlcâmu’l-avâm an ilmi’l-kelam”, Mecmûatü’r-resâil, nşr. İbrahim Emin Muhammed, el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, Kahire 2001.
- _______, el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi esmâillâhi’l-hüsnâ, thk. Mahmud Bîcû, Matbaatü’s-Sabâh, Dımaşk 1999.
- _______, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl (I-II), Matbaa-i Emiriyye, Bulak1322.
- _______, el-Münkız mine’d-dalâl, trc. Saîd, Zihnî, Matbaa-i Âmire, İstanbul1289.
- _______, İhyâu ulûmi’d-dîn, Dâru İbn Hazm, yayın yeri yok, 2005.
- _______, Kitâbü’l-Erbaîn, nşr. Abdullah Abdülhamîd Urvânî, Dâru’l-Kalem, Beyrut 2003.
- _______, Makâsıdü’l-felâsife, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Mısır 1961.
- _______, Mi‘yâru’l-ilm: İlmin Ölçütü, (eleştirmeli metin), haz. Hasan Hacak, Ali Durusoy, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
- _______, Mihakkü’n-nazar, thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
- _______, Mişkâtü’l-envâr, Ebu’l-Alâ el-Afîfî, ed-Dâru’l-Kavmiyye, Kahire 1964.
- _______, Mîzânü’l-amel, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Kahire 1972.
- _______, Tehâfütü’l-felâsife, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Maârif, Kâhire 1972.
- Gianotti, Timothy J., Al-Ghazali's Unspeakable Doctrine of the Soul: Unveiling the Esoteric Psychology and Eschatology of the Ihya, Venderjagt, Leiden 2001.
- Griffel, Frank, Gazzâlî’nin Felsefî Kelamı, çev. İbrahim Halil Üçer, Muhammed Fatih Kılıç, Klasik Yayınları, İstanbul 2012.
- Heath, Peter, “Reading al-Ghazâlî: The Case of Psychology”, Reason and Inspiration in Islam: Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought: Essays in Honour of Hermann Landolt, ed. Todd Lawson, I. B. Tauris; The Institute of Ismaili Studies, London 2005.
- Işik, Harun “Eş‘arî Kelamcısı Gazzâlî’de Bilgi Kuramı”, Uluslararası İmam Eş‘arî ve Eş‘arî lik Sempozyumu Bildirileri, Beyan Yayınları, c. II, İstanbul 2015.
- İbn Rüşd, Faslu’l-makâl, thk. Muhammed Âbid el-Câbirî, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut 1997.
- İbn Seb‘În, Büddü’l-ârif, thk. Corc Ketture, Dâru’l-Endelüs, Beyrut 1978.
- İbn Sînâ, İşâretler ve Tenbihler, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.
- İbn Tufeyl, Hayy b. Yakzân, thk. Albert Nasrî Nâdir, Dâru’l-Meşrık, Beyrut 1993.
- İbrahim, Bilal, “Freeing Philosophy from Metaphysics: Râzî’s Philosophical Approach to the Study of Natural Phenomena”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, McGill University Institute of Islamic Studies, Montreal 2013.
- Kukkonen, Taneli, “al-Ghazali on the Emotions”, Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazali, Papers Collected on his 900th Anniversary, ed. Georges Tamer, E. J. Brill, Leiden 2015, s. 138-164.
- _______, “Receptive to Reality: al-Ghazâlî on the Structure of the Soul”, The Muslim World, 102 (2012), s. 441-461.
- Marmura, Michael E., “Ghazali and Demonstrative Science”, Journal of the History of Philosophy, v. 3, s. 2, 1965.
- _______, “Ghazali’s Attitude to the Secular Sciences and Logic”, Essays on Islamic Philosophyand Science, ed. George F. Hourani, State University of Newyork Press, Albany1975 içinde, ss. 105-111.
- _______, “Ghazâlian Causes and Intermediaries”, Journal of the American Oriental Society, 115 (1995), ss. 89-100.
- Muallimî, Hasan, Ittılât alâ nazariyyeti’l- ma‘rife fi’l-felsefeti’l-islâmiyye, Dâru’l-Velâ, Beyrut 2014.
- Ormsby, Eric, Ghazali-Makers of the Muslim World, Oneworld, Oxford 2007.
- Râzî, Fahreddîn, el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî,, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1987.
- _______, el-Mülahhas fi’l-mantık ve’l-hikme, thk. İsmail Hanoğlu [Hanoğlu, İsmail, “Fahreddîn er-Râzî’nin ‘Kitabü’l-Mülahhas fi’l-mantık ve’l- hikme’ Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2009].
- Shihadeh, Ayman, “al-Ghazâlî and Kalâm: The Conundrum of His Body-Soul Dualism”, Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazali, Papers Collected on His 900th Aniversary, ed. Frank Griffel, E. J. Brill, Leiden 2015, ss. 113-141.
- Taşköprîzâde, Kemaleddîn, Mevzûâtu’l-Ulûm (I-II), İkdam Matbaası, Dersaâdet 1313.
- Treiger, Alexander, Inspired Knowledge in Islamic Thought: al-Ghazali’s Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation, Routledge, London 2012.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | MAKALELER |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2018 |
| Gönderilme Tarihi | 3 Nisan 2018 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2018 |
Cited By
Teftâzânî’nin Bilginin Tanımlanması Problemine Yaklaşımı
Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
https://doi.org/10.30623/harranilahiyatdergisi.641126
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.