Ibn Kemal's Treatise "fî Cevāzi't- tawassuʿ fî kelāmi'l-ʿArab" and His Views on the Expansion of Meaning in Arabic

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 34 - 50, 30.06.2022

Tahsin Yurttaş

https://doi.org/10.20486/imad.1068352

Öz

In this article, Ibn Kemal's (Kemalpashazāde) (ö. 940/1534) treatise named "fî Cevāzi't- tawassuʿ fî kelāmi'l-ʿArab" and his views on language expansion in Arabic will be examined. In the treatise, the phenomenon of tawassuʿ, which means lexical expansion in the Arabic language, is discussed. According to Ibn Kemal, it is common for the word to undergo semantic expansion in the Arabic language. It is possible for the name to be used in different ways, to undergo a literal or semantic expansion through similes, metaphors and exaggerations. Again, the use of the noun as an infinitive in the sense of adjective, and the use of some special nouns used in the idiom to mean adjective are also types of semantic expansion. In the work, Ibn Kemal expresses the views of different linguists and rhetoricians on the expansion of the language through examples and sometimes expresses his own opinion. It can even be said that the main purpose of writing his treatise was to express these criticisms. The morphological and grammatical structure of the name can show what kind of semantic expansion it has undergone. However, in the final analysis, the main criterion that determines the expansion of meaning is the meaning meant by that word or phrase in everyday language. While gaining the adjective meaning of the name, Ibn Kemal draws attention to the grammatical, morphological, especially rhetorical aspects of the expansion and meaning change in the language. In other words, we can say that he wrote the treatise against linguists who did not fully express the semantic expansion in names. Ibn Kemal limited the semantic expansion to nouns and, unlike the semantic expansion discussions in Tafsīr, did not mention the phenomenon of tawassuʿ in verbs.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Tawassu, Ibn Kemal, Wording, Meaning, Noun, Adjective

İbn Kemal’in “fî Cevâzi’t-tevessü‘ fî kelâmi’l-‘Arab” Adlı Risâlesi ve Arapçada Anlam Genişlemesine Dair Görüşleri

Öz

Bu makalede İbn Kemal’in (Kemalpaşazâde) (ö. 940/1534) fî Cevâzi’t-tevessü‘ fî kelâmi’l-‘Arab adlı risâlesi ve Arapçada dilde genişlemeye dair görüşleri incelenecektir. Risâlede, Arap dilinde “lafızda anlam genişlemesi” anlamına gelen tevessü olgusu ele alınmaktadır. İbn Kemal’e göre Arap dilinde lafzın anlam genişlemesine uğraması sık görülen bir durumdur. Ona göre, ismin farklı şekillerde kullanılması, teşbih, mecâz, istiâre, mübâlağa vb. yollarla anlamsal genişlemesine uğraması mümkündür. Yine mastar olarak gelen ismin sıfat anlamında kullanılması, deyim içinde kullanılan bazı özel isimlerin vasıf anlamına gelmesi de anlam genişlemesi türlerindendir. İbn Kemal, eserde, kendinden önceki dilci ve belâgatçıların dildeki genişleme hakkındaki görüşlerini örnekler üzerinden ifade etmekte ve onları bazen eleştirmektedir. Hatta temelde risâlesinin yazılış amacının bu eleştirileri dile getirmek olduğu dahi söylenebilir. İsmin morfolojik ve gramatik yapısı onun ne tür bir anlam genişlemesine uğradığını göstermektedir. Fakat son tahlilde anlam genişlemesini belirleyen esas ölçüt, gündelik dilde o lafız veya terkiple kast edilen anlamdır. İbn Kemal - es-Sekkâkî (ö. 626/1229) gibi bazı klasik belâgatçılardan farklı olarak - ismin sıfat anlamı kazanırken anlam değişiminin nahvî, sarfî ve özellikle de belâgî yönlerine vurgu yapmaktadır. Yani risaleyi isimlerdeki anlam genişlemesini tam olarak ifade etmeyen dilcilere karşı yazmıştır diyebiliriz. İbn Kemal, risalede anlam genişlemesini sıfat anlamını yüklenebilen ve haber olarak gelen isimlerle sınırlı tutmuş ve Tefsir ilmindeki anlam genişlemesi tartışmalarından farklı olarak fiillerdeki tevessü olgusuna değinmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Tevessü, İbn Kemal, Lafız, Anlam, İsim, Sıfat

Kaynakça

• Aktaş, Osman. Arapçada Asıl ve Fer Nazariyesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Bül‘arec, Bülkâsım. “Zâhiratü’t-tevessu‘i’l-ma‘nâ fi’l-luġati’l-‘arabiyye: Nemâẕicü mine’l-Kurâni’l-Kerîm”. Mecelletül-‘ulûmi’l-insâniyye, (Mart 2006).
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve sıḥâḥu’l-‘Arabî. thk. Ahmed Abdülgâfûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlmi’l-Melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilu’l-i‘câz. çev. Osman Güman. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Desûkî, Muhammed b. Arefe. Hâşiyetü’d-desûḳî ʻalâ muḫtaṣari’l-me‘ânî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asrîyye, ts.
• Gevheroğlu, Mehmet Çağrı - Düzgün, Osman. “Ahmed İbn-İ Kemâl Paşa ve Arap Dili ve Edebiyatına Dair Risâleleri”. Nüsha 21/53 (27 Aralık 2021), 43-64.
• Gürkan, Nejdet. “Kemal Paşazâde’nin Arap Dili ve Edebiyatına Katkıları ve Bu Dile Yaklaşımı”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) 9/2 (2009), 135-166.
• Halebî, Muhammed b. Yusuf b. Ahmed Muhibbuddîn. Temhîdu’l-kavâ‘id bi-şerhi teshîli’l-fevâid. thk. Ali Muhammed Fâhir. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1428/2007.
• Hamevî, Takiyyuddin Ebû Bekr Ali b. Abdullah. Hizânetü’l-edeb ve ġâyetü’l-ereb. thk. ʻIsâm Şaʻîtû. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1987.
• Hasan, Abbas. en-Naḥvü’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 3. Basım, 1973.
• Hâşimî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhirü’l-belâġa fi’l-meʻânî ve’l-beyân ve’l-bedîʻ. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʻAsriyye, 1999.
• Hâzimî, Ulyân b. Muhammed. “Arap Anlam Bilimi”. çev. Tahsin Yurttaş. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 89-112.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Haṣâiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• İbn Kemâl, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Mecmûʻu resâili’l-ʻallâme İbn Kemâlbâşâ. thk. Hamza el-Bekrî. İstanbul: Dâru’l-Lubâb, 1439/2018.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh. Şerhu’t-teshîl. thk. Muhammed Bedevî el-Mahtûn - Abdurrahman es-Seyyid. b.y.: Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, 1410.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemaleddin. Lisânul-ʻArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât Abdurrahman b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’-nahviyyîn: el-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn. el-Mektebetu’l-ʻAsriyye, 1424.
• Kefevî, Ebu’l-Bekâ Eyyûb b. Musa. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1998.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. “Anlam Değişimi”. çev. Abdullah Hacıbekiroğlu - Tahsin Yurttaş. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4/8 (2017), 457-468.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Muʻcemü’l-luġati’l-ʻarabiyyeti’l-muʻâsıra. b.y.: Âlemu’l-Kütüb, 2009.
• Sâmerrâi, Fâdıl Sâlih. Meʻâni’n-nahv. Ürdün: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Saraç, M. Ali Yekta. Şeyhülislam Kemalpaşazâde. İstanbul: Şule Yay., 1999.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb. Miftâhu’l-ulûm. çev. Zekeriye Çelik. İstanbul: Litera Yay., 2017.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. ʻAbdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 3. Basım, 1408.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâeddîn. ʻÂrûsu’l-efrâḥ fî şerḥi telḫîsi’l-miftâḥ. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1423.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Muḫtaṣarü’l-meʿânî. Dârü’l-Fikr, 1411/1991.
• Temizer, Aydın. “Arap Dilinde Tazmin”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2010), 81-96.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/238-240. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Üşmûnî, Ali b. Muhammed Nureddin. Şerhu’l-üşmûnî ʿalâ elfiyeti İbn Mâlik. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Yemenî, Neşvân b. Saʻîd el-Hamîr. Şemsu’l-ʻulûm ve devâu kelâmi’l-ʻArabi mine’l-kelûm. thk. Huseyn Abdullah el-ʻAmirî. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muʻâsır, 1999.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Abdülfettâh el-Hulv. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hukûmeti’l-Kuveyt, 1406.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʻan haḳâiḳi ġavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 3. Basım, 1987.
• Kurân-ı Kerîm. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2016.