Özbek Mitolojisinde Kozmoloji ve Evrenin Düzeni

Yıl 2024, Sayı: Özbekistan Özel Sayısı, 271 - 292, 26.10.2024

Shomirza Turdimov

https://doi.org/10.53791/imgelem.1505714

Öz

Makalede, Özbek halkının etnik yapısının eşit oranda Karluk, Oğuz ve Kıpçak boylarından oluştuğu, bunun, Özbek mitolojisi ve folklorunun genel tablosunun çizilmesinde, ortaya çıkışı, gelişmesi ve oluşumsal tedricinin belirlenmesinde önemli olduğu kaydedilmiştir. Birçok Türk halkının mitolojisinde gözlemlendiği gibi, Özbek mitlerinin, mitolojik olay örgüsü ve karakterlerin de folklor bünyesinde sanatsal-estetik biçimde varlığını sürdürdüğüne dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda, söz konusu sistemin sanatsal-estetik – mitopoetik – mitolojik şeklindeki tedrici istikameti gösterilmiş, onun idrak edilmesinde sistemin her yönden ihya edilmesi, temellendirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Özbeklerin evrenin yapısı, tüm canlıların yaradılışı, onların yaşamsal meramı ve kaderine ait eski eskatolojik mitlerin Türk mitleriyle örtüştüğü belirtilmiştir. Dünya’nın evrendeki ve Samanyolu’ndaki konumu, Samanyolu’nda bulunan en parlak yıldızlar olan Kutup Yıldızı, Akbozat, Gökbozat, Büyükayı, teraziler – El Terazi, Pay Terazi ve Ülker ile Kamber’ler arasındaki ilişkiyi açıklayan sözler ve efsaneler sunularak bir bütün Dünya tohumu hakkındaki mitolojik sistem bazında analiz edilmiştir. Mitolojik içerik, bütün yaşamın tohumdan yetişip tekrar tohuma döndüğünü göstermesi ile önemlidir. Mitlerin mahiyetinde bulunan bilimsel gerçekler ve yaşam kurallarının simge ve imgelerde ifade bulduğunu göstermesi ile önem taşır. Mitlerin esasını İYİLİK ve KÖTÜLÜK arasındaki aralıksız mücadelenin oluşturduğu, bu mücadelenin mitlerde sembolik biçimde ele alındığı folklor örnekleri ile kanıtlanmıştır. Mitlere ait simge ve imgelerin edebiyat ve sanattaki ifade şekilleri, dile uygun oluşu ancak mitin hiçbir zaman edebiyat ve sanat olamayacağı, onların sanatsal estetik olgular için birer araç olduğu dile getirilmiştir. Makalede atıf yapılan kaynakların birçoğu, Özbek-Türk mitolojik dünyasına ait yeni gereçler olup ilk kez bilim camiasının ilgisine sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mit, Mitoloji, Gök Miti, Dünya Yumurtası, Hayat Ağacı, Göksel Işıklar.

Осмон Ёритқичлари Ва Олам Тартиби Ҳақидаги Ўзбек Мифологик Тизими

Öz

Мақолада ўзбек халқининг этник таркиби: қорлуқ, ўғиз, қипчоқ қабила бирлашмалардан иборатлиги, барча туркий халқларга тенг даражада алоқадорлиги, бу ҳолат ўзбек мифологияси, фольклорининг умумий даражасини, генезиси, тадрижий ривожи, воқе бўлиш тартибини белгилашда муҳимлиги айтилган. Аксар туркий халқлар мифологиясида бўлганидек ўзбек мифлари, мифологик сюжет ва образлари фольклор таркибида бадиий эстетик кўринишда яшаб келаётганлигига диққат қаратилган. Бу тизимнинг: бадиий эстетик – мифопоэтик – мифологик кўринишдаги тадрийжий йўли кўрсатилиб, уни англашда тизим ҳар жиҳатдан тикланиши, асосланиши лозимлиги белгиланган. Ўзбекларнинг коинотнинг тузилиш тартиби, жамики тирикликнинг яратилиши, яшаши мароми ва тақдир йўли ҳақидаги қадим эсхотологик мифларнинг туркий мифларига уйғун келиши таъкидлаб ўтилган. Ер сайёрасининг коинот тизимидаги ўрни ва Сомон йўли галлактикасидаги манзили, Сомон йўли галлактикасидаги энг ёрқин юлдузлар – Темир қозиқ, Оқбўзот, Кўкбўзот, Етти қорақчи, тарозилар-Қўл тароз, Пой тарзи ҳамда Ҳулкар ва Қамбар юлдузларнинг ўзаро муносабатини изоҳловчи айтим, афсоналар келтирилиб, яхлит Дунё тухуми ҳақидаги мифологик тизим кесимида таҳлил этилган. Мифологик мазмун образлар кетма кетилигида бор тирикликнинг тухум-уруғдан униб яна тухум-уруққа қайтиши кўрсатиб бериши билан аҳамиятли ва мифлар моҳиятида ифода топган илмий ҳақиқатлар, ҳаёт қонуниятининг рамз ва тимсоллардаги ифода топаётганини кўриши билан муҳимлиги айтилган. Мифлар моҳиятини ЭЗГУЛИК ва ЁВУЗЛИК кучлари орасидаги узлуксиз кураш ташкил этишини ва бутун борлиқ асосида ушбу кураш рамзий-тимсолий акс этганлигини фольклор намуналари мисолида баҳоланган. Мифлардаги рамз, тимсолларнинг адабиёт ва санъатдаги ифода усуллари, тилга уйғун келиши, лекин миф ҳеч қачон адабиёт, санъат бўлмаслиги аксинча, бу бадиий эстетик ҳодисалар учун вазифасини ўташи кўрсатиб ўтилган. Мақолада келтирилган аксарият манбалар ўзбек-умумтуркий мифологик олами ҳақидаги янги материаллар бўлиб илмий жамоатчилик ҳукмига илк бор тақдим этилмоқда.

Anahtar Kelimeler

Миф, Мифология, Кўк Мифи, Дунё Тухуми, Ҳаёт Дарахти, Самовий Мифлар.

Cosmology and World Order in Uzbek Mythology

Öz

Uzbek mythology was partially listed in the “mythology of Turkic-speaking peoples”. Even the term “Uzbek mythology” seemed strange to some researchers. There are certain reasons for the birth of this kind of imagination. First of all, the fact that the Uzbek ethnos was officially called under this name at the beginning of the 20th century, and secondly, the mythological sources along with folklore samples began to be recorded in one way or another from this period, thirdly, unlike the folklore and mythological other sources, the fact that the common Turkic and Uzbek mythology comes in artistic aesthetic interpretations in the live folklore structure has caused some confusion in the acceptance and research of the concept of Uzbek mythology. The main thing is that the information related to Uzbek mythology was not recorded in time, and in most cases, it was evaluated as examples of religious folklore and was ignored, leaving them out of the view of researchers.
The image, symbol, figurative thinking in the myth is combined with the methods of expression in literature and art, language, but the myth will never be literature and art, on the contrary, it serves as a basis for them. The analysis of mythological thinking shows that the traces of mythological ideas about the whole universe, skylights, the origin of the earth, the beginning of life and existence, the living order of existence, are primarily in the language, in the layer of meanings at the base of words. We trace the chains of the Uzbek-Turkish myth about the egg of the world in the heavenly legends about “Temir qoziq”(Iron Pile), “Ang(k)ur with Tang(k)ur”, “Olang(q)asar Pahlavon” and clarify the fairy tale “Tuxumboy with Buyrakboy” by interpreting it. The conclusion of the study is the Uzbek interpretation of the traditional plot widespread in world mythology, that is, an artistic esoteric answer to the question of how life appeared on earth. The mythological content is significant in that it shows the gradual development of the life that exists in the succession of images from the seed to the seed. We observe that the scientific truth in the essence of the myth has been interpreted in the system of the law of life.

Anahtar Kelimeler

myth, mythology, sky myth, egg of world, tree of life, heavenly lights.

Kaynakça

• Боболардан қолган нақллар. Тошкент., Фан. 1998. – Б. 22.
• Голосовкер Я.Э. Логика мифа. – М.: Наука, 1987. – С.12.
• Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. – М.: Государственное издательство художественной литературы, 1947. – С. 447.
• Жўраев М. Туркий халқлар астромифологиясида ҳулкар юлдузи // Ўзбек тили ва адабиёти. Тошкент. 2017, №6 – Б.20–29.
• Маадай – Кара. Алтайский героический эпос/ Сказитель: калкин А.Г.Запись текста, перевод на руский язык и приложения С.С. Сарузакова. – Москва: Наука,1973. – 466 б.
• Мифы народов мира. Москва, Советская Энциклопедия, 1991. – С. 537–541.
• Назаров Н. Лақайлар: этнография, лингвистика ва фольклор. Тошкент: Тамаддун, 2010. – Б.110.
• Никола Тесла. Цитаты о силе Источник: https://ru.citaty.net/avtory/nikola-tesla/
• Носируддин Бурҳонуддин Рабғузий. Қиссаси Рабғузий. Биринчи китоб. Тошкент. “Ёзувчи” нашриёти, 1990. – Б. 20.
• Турдимов Шомирза. Сир тўла дунё. Мактабгача тарбия // 1992. №2. – 40. б.
• Тухум билан Буйрак. Мактабгача тарбия” журнали 1992 йил, №3–4, 10–13-бет.
• Ўзбек халқ мақоллари. Тошкент, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1989. – 495-бет.