Regarding The Representation Of Time As A Sacred Value In Uzbek And Turkish Languages

Yıl 2024, Sayı: 14, 337 - 352, 17.07.2024

Çetin Yıldız , Shoxista Sultonova Muxammadjanovna

https://doi.org/10.53791/imgelem.1469488

Öz

Time is one of the most valuable concepts for human beings in many aspects such as organizing, evaluating and teaching life. This concept, which has an important place in both religious, social and cultural life, is the subject of research in many scientific fields today. One of these fields of science is linguistics. Linguistics has descriptive, comparative and cultural linguistic analysis methods. With these analysis methods, the concept of time in the holy texts, the fact that time is a factor surrounding human life, and its use in various language elements, sometimes with sacred and sometimes ordinary expressions, are discussed. Zamanı ifade eden kelimelerin kutsallığı aynı zamanda zamanın kutsallığıyla da ilgilidir. This situation is frequently encountered in sacred texts and is also seen today, especially in stagnant expressions such as proverbs and idioms. Various rituals have emerged in the folk calendar to concretize astrological and eschatological religious concepts and to record periods and times that are important for humans. Although there are some differences in terms of language and culture between the Turkish and Uzbek people, who are considered genetically siblings, the concept of time is similar in these two societies due to the unity of belief. The concept of time, shaped within the framework of religious beliefs in the common civilization of Uzbek and Turkish societies, is the main subject of this study. The concept of time in proverbs, idioms and folk beliefs has been compared. Thus, similar and different aspects of this concept emerged in both societies.

Anahtar Kelimeler

Concept of Time, Culture Linguistics, Proverbs and Idioms

Etik Beyan

In this research article, ethics committee permission was not required as the data were not obtained using survey or interview techniques.

Özbek ve Türk Dillerinde Zamanın Kutsal Bir Değer Olarak Temsili Üzerine

Öz

Zaman insanoğlu için yaşamın düzenlenmesi, değerlendirilmesi, öğreticiliği gibi pek çok açıdan oldukça kıymetli kavramlardan biridir. Hem dini hem de sosyal ve kültürel yaşantıda önemli bir yeri olan bu kavram günümüzde pek çok bilim alanının da araştırma konusudur. Bu bilim alanlarından biri de dilbilimdir. Dilbiliminin tanımlayıcı, kıyaslayıcı ve kültür dilbilimsel tahlil metotlarıyla mukaddes metinlerdeki zaman kavramı, zamanın insan hayatını çevreleyen bir amil oluşu ve çeşitli dil öğelerinde bazen kutsal bazen sıradan ifadelerle kullanılması, zaman ile ilgili dini emirlerin halkın diline derin bir şekilde sinmesi ele alınmaktadır. Zamanı ifade eden sözlerin kutsal olması zamanın kutsal oluşu ile de ilgilidir. Bu durum mukaddes metinlerde sıklıkla karşımıza çıkmakta olup günümüzde özellikle atasözü ve deyim gibi durgun ifadelerde de görülmektedir. Halk takviminde astrolojik, eskatolojik dini tasavvurların somutlaştırılması, insan için önemli olan dönemlerin ve zamanların kaydedilmesi ile birlikte çeşitli ritüeller (bayram ve iş günleri, oruç tutma zamanı, iyi ve kötü günler gibi) ortaya çıkmıştır. Bu ritüellerin içerisinde zaman ile ilgili kalıp sözler ve ifadeler bulunmaktadır. Genetik olarak kardeş kabul edilen Türk ve Özbek halklarında günümüzde dil ve kültür bakımından bazı farklar olmasına rağmen inanç birlikteliği sebebiyle bu iki toplumun zaman kavramına bakış açısı benzerlik göstermektedir. Özbek ve Türk toplumlarının ortak medeniyetinde dini inançlar çerçevesinde şekillenen zaman kavramı bu çalışmanın ana konusudur. Atasözleri, deyimler ve halk inanışında zaman kavramı karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Böylece her iki toplumda bu kavramın benzer ve farklı yönleri ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Zaman kavramı, Kültür dilbilim, Atasözü ve deyimler

Etik Beyan

Bu araştırma makalesinin verileri anket veya mülakat teknikleri kullanılarak elde edilmediğinden etik kurul izni gerekmemiştir.

Ўзбек Ва Турк Тилларида Замоннинг Муқаддас Қадрият Сифатида Ифодаланиши Хусусида

Öz

Вақт инсон учун ҳаётни тартибга солиш, баҳолаш ва оргатиш каби коп жиҳатдан энг қимматли тушунчалардан биридир. Ҳам диний, ҳам ижтимоий, ҳам маданий ҳаётда муҳим орин тутган бу тушунча бугунги кунда коплаб илмий соҳаларда тадқиқот мавзусидир. Ана шундай фан соҳаларидан бири тилшуносликдир. Тилшуносликнинг тавсифий, қиёсий ва маданий лингвистик таҳлил усуллари билан муқаддас матнлардаги вақт тушунчаси, вақтнинг инсон ҳаётини қуршаб турган омил эканлиги ва унинг турли тил воситаларида, базан муқаддас, базан оддий ифодалар билан қолланилиши, вақт билан боглиқ диний амрларнинг халқ тилига чуқур сингиб бориш масаласи котарилгандир. Вақтни ифодаловчи созларнинг муқаддаслиги ҳам вақтнинг муқаддаслиги билан боглиқ. Бу ҳолат муқаддас матнларда тез-тез учраб туради ва бугунги кунда ҳам, айниқса, мақол ва иборалар каби тургун бирикмаларда козга ташланади. Астрологик ва эсхатологик диний тушунчаларни конкретлаштириш, инсон учун муҳим болган давр ва вақтларни қайд этиш билан бирга халқ тақвимида турли маросимлар (байрам ва иш кунлари, роза вақти, яхши ва ёмон кунлар кабилар) пайдо болган. Бу маросимлар вақт билан боглиқ қолиплашган соз ва ифодаларни оз ичига олади. Генетик томондан қардош ҳисобланган турк ва озбек халқлари ортасида тил ва маданият жиҳатидан бирмунча фарқлар мавжуд болса-да, бу икки жамиятнинг вақт тушунчасига болган қарашлари этиқод бирлиги туфайли охшашдир. Озбек ва турк жамиятлари муштарак маданиятида диний этиқодлар доирасида шаклланган вақт тушунчаси ушбу тадқиқотнинг асосий мавзусидир. Мақол, ибора ва халқ этиқодидаги вақт тушунчаси қиёсий муҳокама қилинди. Шундай қилиб, мақоламизда ҳар икки жамиятда бу тушунчанинг охшаш ва фарқли томонлари очиб берилади.

Anahtar Kelimeler

вақт тушунчаси, Лингвокултурология, Мақол ва иборалар

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I, İstanbul: İnkılap Kitabevi Yayınları.
• Арутюнова, Н. Д. (1997). Время: модели и метафоры. Логический анализ языка: язык и время. Москва: Индрик, 51-61.
• Бегматов, Э., Мадвалиев, А. & ва Маҳкамов, н. б. (2006). Ўзбек тилининг изоҳли луғати-5-томлик, Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси нашриёти.
• Гумилев, Л. Н. (2003). Этносфера: История людей и история природы, Санкт-Петербург: Кристалл.
• Güriz, A. (2008). Atasözleri ve Halk Deyimleri Işığında Türk İnsanı, Phoenix Yayınevi: Ankara.
• Ильичева, Л.Ф. (под. ред.) (1983). Философский энциклопедический словарь Москва: Сов, Энциклопедия нашриёти.
• Маматов А. Э. (2017). Национально-культурная специфика фразеологии// “Актуальные проблемы русского словообразования” материалы традиционнного Республиканского семинара в рамках Узбекистанской научной школы русского словообразования. – Тошкент. – С. 64-68.
• Маслова, В. А. (2009). Национальные ценности и язык: духовный код культуры.Изменяющаяся Россия и славянский мир: новое в концептуальных исследованиях / отв. ред. М.В.Пименова. – Севастополь: Рибэст, 44-53.
• Мусо Тошмуҳаммад ўғли, О. (1963). Болалик, Тошкент: Ёш гвардия нашриёти..
• Нарзуллаев, о. (2017). Вақт – қадри улуғ неъмат. http://old.muslim.uz/index.php/maqolalar/item/3786
• Руткевич Е. Д. (2015). Румыния — Сен-Жан-де-Люз, Москва : Большая российская энциклопедия.
• Саримсоқов, Б. И., Мусакулов, А. К. (2003). Ўзбек халқ мақоллари, Тошкент: Шарқ нашриёти.