RUS KOLONİZASYONUNA KARŞI KENESARI KASIMOV’UN BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ (1837-1847)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 347 - 362, 31.12.2022

Orhan Doğan , Hadi Ava

https://doi.org/10.54282/inijoss.1115449

Öz

17. yüzyılın ikinci çeyreğine kadar Kazak Türkleri üç büyük Orda’ya (Cüz) bölünerek yönetilmiştir. Küçük Orda Hanı Ebulhayr, dâhili anlaşmazlıklar ve dış baskılar neticesinde Rus Çarlığının himayesini kabul etmek zorunda kalmıştır. Rus Çarı I. Petro’dan (1682–1725) itibaren Rusya’nın Batı Türkistan topraklarına doğru yayılması aşamalı olarak gerçekleşmiştir. 1744 yılında Orenburg’un kurulması, Rusların Kazak bozkırlarına nüfuzunu hızlandırmıştır.
18. yüzyılın başlarına doğru Orta ve Küçük Orda hanları, Rus Çarlığına yarı bağımlı bir siyaset izlemişlerdir. Ancak Kazak hanlıkları üzerindeki etkisini artırmak isteyen Rus Çarlığı, idari ve hukuki bir takım dayatmalarda bulunmuş, özellikle 1822 ve 1824 yıllarında çıkarılan tüzüklerle hanlık sistemini ortadan kaldırarak “vekil sultan” veya “yönetici sultan” makamları ihdas edilmiştir. Buna benzer uygulamalar, yerel halk nezdinde büyük tepkilere neden olmuştur. Aynı zamanda Orenburg Kalesinin kuruluşu Kazak coğrafyasının askeri bir üs haline getirmiş ve Kazakların milli bağımsızlıklarını gölgelemiştir. Bu nedenle pek çok isyan çıkmış, Bunlardan en önemlilerinden olan ise Kenesarı Kasımov isyanıdır. Rus yayılmacılığına karşı büyük bir mücadele veren Kenesarı, askeri açıdan bazı başarılar elde etse de Kazaklar arasındaki çekişmeler ve Kırgızlara karşı izlediği yanlış politika nedeniyle öldürülmüştür.
Bu çalışmada, Sultan Kenesarı Kasımov (Kenesarı Han) liderliğinde, Kazak halkının Rus yayılmacılığına karşı verdiği milli mücadelenin askeri ve siyasi aşamaları Rus arşiv belgelerine dayandırılarak incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkistan, Kazak Türkleri, Kenesarı, Bağımsızlık

KENESARI KASIMOV'S STRUGGLE FOR INDEPENDENCE AGAINST RUSSIAN COLONIZATION (1837-1847)

Öz

Kazakh Turks were ruled by dividing into three big Horda (Jüz) until the second quarter of the 17th century. Ebulhayr, Khan of Small Horda (kíshí jüz), had to accept the patronage of the Russian Tsarist as a result of internal disagreements and external pressures. From the time of the Peter the Great (reigned 1682–1725), the expansion of Russia towards the West Turkestan lands took place gradually. The establishment of Orenburg in 1744 accelerated the penetration of the Russians into the Kazakh steppes.
Towards the beginning of the 18th century, the Middle and Small Horda khans followed a semi-dependent policy to the Russian Tsarist. The Russian Tsarit, which wanted to increase its influence on the Kazakh khans, made a number of administrative and legal impositions. For example, with the regulations issued in 1822 and 1824, the khanate system was abolished and the titles of "deputy sultan" or "administrator sultan" were created. Similar practices had caused great reactions from the local people. At the same time, the establishment of the Orenburg Castle made the Kazakh geography a military base and overshadowed the national independence of the Kazakhs. For this reason, many rebellions broke out, the most important of which is the Kenesari Kasımov, rebellion. Kenesari, who had a great struggle against Russian expansionism, was killed due to the conflicts among the Kazakhs and the wrong policy he followed against the Kyrgyz, although he achieved some military success. In this study, the military and political stages of the national struggle of the Kazakh people against Russian expansionism under the leadership of Sultan Kenesari Kasımov (Kenesari Khan) were examined based on Russian archive documents.

Anahtar Kelimeler

Turkistan, Kazakh Turks, Kenesari, Independence.

Kaynakça

• Abdirov, M. (2000). Zavoevanie Kazahstana tsarskoy Rossiey i borba kazahskogo naroda za nezavisimost: iz istorii voenno-kazaçey kolonizatsii kraya v kontse XVI -naçale XX vekov, Elorda, Astana.
• Adilbayev, A. (Güz 2002). “Çarlık Döneminde Kazak Topraklarında Yürütülen Ruslaştırma Faaliyetleri”, Bilig, Sayı 23, 67-89.
• Bekmahanov, E. B. (1946). “K voprosu o massovosti vosstaniya Kenesarı”, İzvestiya Kaz. FAN SSR, Seriya istoriçeskaya, Vıpusk 2, 82-105.
• Bekmahanov, E. B. (1947). Kazahstan v 20-40-h godah XIX veka, Kazahstan obedineniya gosudartsvo İzdatelstvo, Alma-Ata.
• Bekmahanov, E. B. (1992). Vosstanie hana Kenesarı (1837—1847 gg.), Gılım, Alma-Ata.
• Bennigsen, Alexandre de (1985). “Çarlık ve Sovyet Hâkimiyeti Altındaki Türkler”, çev. Kemal Aytaç, Türk Kültürü, Sayı 270, 330-343.
• Bijanova, M. R. (1992). “Predşestvovalo vosstaniyu (O priçinah natsionalno- osvoboditelnogo dvijeniya kazahskogo naroda pod predvoditelstvom Kenesarı Kasımova v XIX v.”, Stepnoy Mayak, 12 İyunya 1992.
• Demirağ, Y. (2006). “I. Büyük Oyun: 19. Yüzyılda Rusya ve İngiltere’nin Orta Asya’da Rekabeti” Değişen Dünya Düzeninde Orta Asya ve Kafkasya, der. Yelda Demirağ- Cem Karadeli, Palme Yayınevi, Ankara, 1-17.
• Doğan O. & Erdoğan, A. (2017). Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa), Berikan Yayınevi, Ankara.
• Doğan, O. (2004). "Orta Asya Hanlıklarının Çarlık Rusya'nın Tabiiyetine Girmeleri Hakkında Bazı Belgeler", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 39. 155- 180.
• Doğan, O. (2005). "Türkistan (Orta Asya) Tarihi ile İlgili Belgeler (Belgelerin Özellikleri, Değerlendirilmesi, Önemi ve Özetleri)", Prof. Dr. Turan Yazgan'a Armağan Özel Sayı, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayını 582, 709-748.
• Doğan, O. (2021). Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri ( Rus ve Kazak Kaynaklarına Göre), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Donnelly, A. S. (1987). “The Mobile Steppe Frontier The Russian Conquest and Colonization of Bashkiria and Kazakhstan to 1850”, Russian Colonial Expansion to 1917, Mansell Publishing Limited, London and Newyork.
• İsmagulov, O. (2007). “Kazak Halkının Etnik Yapısı”, Kazakistan Tarihi Makaleler, rap. Mehmet Saray, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 35-45.
• Karımov, H. (2020). “Rus Şarkiyatçı A. L. Kun’un Gözüyle Hudayar Han Devrinde Hokand Hanlığı”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 9 (4), 97-113.
• Kayabalı, İ. & Arslanoğlu, C. (1978). Ortaasya Türklüğünün Tarihi ve Bugünkü Durumu, Kömen Yayınları, Ankara.
• Kazahsko-russkie otnoşeniya v XVI-XVIII vekah (Sbornik dokumentov i materialov), sost. Fthu Bayan Nurlı Gayanoviç Kireev- Georgiy İvanoviç Semenyuk, Alma-Ata: İzdatelstvo Akademiya nauk Kazahskoy SSR, 1961.
• Kerimov, H. (2019). Türkistan Genel Valiliği’nde İdari Sistemin Oluşumu ve Gelişim Süreci (1865-1897), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Kerimov H. & Topsakal İ. (2019). “İmparatorluk Dönemi Ruslaştırma Siyasetinin Bir Aracı Olarak Genel Valilik Kurumunun Tarihi”, Türk Dünyası Araştırmaları, 121 (239), 365-382.
• Kesici, A. K. (2003). Dün Bugün ve Hedefteki Kazakistan, IQ Kültürsanat Yayıncılık, İstanbul.