ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDE İSTANBUL’DA SITMA MÜCADELESİ (1923-1945)

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 1, 104 - 128, 30.06.2023

Yavuz Haykır , Uğur Canpolat

https://doi.org/10.54282/inijoss.1296367

Öz

İnsanoğlunu uzun yıllardır tehdit eden sıtma, Anadolu coğrafyasında rastlanan yaygın hastalıkların başında
gelmekteydi. Özellikle XX. Yüzyılda Anadolu’da meydana gelen savaşlar neticesinde sıtma, birçok bölge
ve şehirde ciddi bir yayılma gösterdi. Söz konusu hastalıkla mücadelede kapsamında Osmanlı Devleti’nin
başvurduğu yöntemlerin başında kinin kullanımı gelmekteydi. Ancak hastalık Cumhuriyetin ilanıyla
kurulan yeni Türk Devletinin de baş etmesi gereken en önemli sağlık sorunlarından olmaya devam
etmiştir. Sıtma, başta Gazi Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere cumhuriyetin yönetici kadroları ve halkın
neredeyse tamamının ömrünün bir kertesinde karşılaştığı bir hastalıktı. Mevcut durum nedeniyle
cumhuriyetin ilanından hemen sonra Anadolu’da oldukça yaygın olan sıtma hastalığıyla mücadele için
kapsamlı çalışmalar başlatılmıştır.
Cumhuriyetin ilanından, sıtma mücadele teşkilatının faaliyete başladığı 1929 yılının mart ayına kadar
İstanbul’da sıtma ile mücadele çalışmaları belediye teşkilatı tarafından yürütülmekteydi. Teşkilatın
faaliyete başlamasıyla birlikte uzman personel bünyesinde yürütülen kapsamlı çalışmalar neticesinde sıtma,
İstanbul genelinde kontrol altına alındı. İkinci Dünya Savaşı süreciyle beraber artış gösteren sıtma
hastalığına karşı 1945 yılında ülke genelinde Olağanüstü Sıtma Savaşı başlatıldı. Çalışmamızın odak noktası
cumhuriyetin ilanından sonra kurulan sıtma teşkilatlarından biri İstanbul Sıtma teşkilatının kuruluşu,
teşkilatlanması ve faaliyetlerini içermektedir

Anahtar Kelimeler

istanbul,, Sıtma,, Sivrisinek

MALARIA STRUGGLE IN ISTANBUL DURING THE EARLY TURKISH REPUBLICAN PERIOD (1923-1945)

Öz

Malaria, which has been threatening mankind for many years in the world, was one of the most common
diseases encountered also in the Anatolian geography. Especially as a result of the wars that took place
in Anatolia in the 20th century, malaria seriously spread in many regions and cities there. The use of
quinine was a foremost method among others used by the Ottoman Empire in the fight against this
disease. However, the disease continued to be one of the most important health problems that even the
new Turkish State, established with the proclamation of the Turkish Republic, had to deal with. Malaria
was a disease that the administration of the republic, especially Gazi Mustafa Kemal Atatürk, and almost
all of the Turkish people faced at some point in their lives. Due to the current situation, comprehensive
studies have been initiated to fight against malaria disease, which is quite common in Anatolia that time,
immediately after the proclamation of the republic.
From the proclamation of the republic, malaria control activities were carried out by the municipal
organization in Istanbul until March 1929, when the malaria control organization began its activities.
With the establishment of the organization, malaria was brought under control throughout Istanbul as a
result of extensive work carried out by expert personnel. The Extraordinary Malaria War was waged
across the country in 1945 against malaria, which increased with the Second World War process. The
focus of our study includes the establishment, organization and activities of the Istanbul Malaria
Organization, one of the malaria organizations established after the proclamation of the republic.

Anahtar Kelimeler

Malaria, İstanbul, Mosquito

Kaynakça

• 1939 mali yılında istanbul sıhhat işleri faaliyetleri 1939. İstanbul Belediyesi Mecmuası, Yıl 16, Ağustos Eylül, S 183-184.
• Akdur R, (2001), Sıtma, T.C. Sağlık Bakanlığı Sıtma Savaşı Daire Başkanlığı.
• Akkuş Mutlu S. (2017), “Ön asya toplumlarında sıtma hastalığı ve tedavi yöntemleri”, tarihsel süreçte anadolu’da sıtma, (Ed.: Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek), Gece Kitaplığı.
• Arora G. Andaleeb S (2017), Vipin chandra kalia, drug resistance in bacteria, fungi, malaria, and canser. Bayat, A. H. (2016) Tıp tarihi, Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 3. Baskı.
• C. H. P. bakırköy kazası sıtma ve sağlık koruma savaşı çalışma programı ve fırka köy savaş hey’etlerine kılavuz, (1934) Matbaai Ebuzziya.
• Carol A. T., Rebacca J. F. (2010), An overview of malaria , respectives on diseases and disordess malaria, (Ed.: Nancy Dziedzic), Greenhaven Press.
• Çelebi E. (2003), Günümüz türkçesiyle evliya çelebi seyahatnamesi: İstanbul, 1. Cilt 1. Kitap, Haz: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları.
• Develioğlu F. (1992), Osmanlıca-türkçe ansiklopedik lûgat (eski ve yeni harflerle), Aydın Kitabevi, 10. Baskı.
• Feyzi Paşa (1919), Maraz-ı merzagi (sıtma), (Der.: Dr. Asım Bey), Tanin Matbaası.
• Finkel, M. (2010) Malaria is one of the oldest and deadliest known diseases respectives on diseases and disordess malaria, (Ed. : Nancy Dziedzic), Greenhaven Press.
• Hakkı M. İ. (1925), Malarya yani sıtma hakkında kimler neler bilmeli, Hilâl Matbaası.
• Haldun İ. (1991), Mukaddime, (Çev.: Zakir Kadiri Ugan) c. II, , M.E.B.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1931-1932, (1935), C. 2, T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Basımevi.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1932-1933, (1936), C. 3, T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Basımevi.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1934-1935, (1937), C. 4, T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Basımevi, İstanbul.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1936-1939, (1952), C. 5, T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Matbaası.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1939-1943, C. 1, T.C. İstanbul Belediyesi Neşriyat Ve İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Basımevi.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1944-1948, C. 7, İstanbul Belediyesi Neşriyat Ve İstatistik Müdürlüğü, İstanbul Belediye Basımevi.
• İstanbul Şehri İstatistik Yıllığı 1944-1948, (1950), C. 8, İstanbul Belediyesi Neşriyat Ve İstatistik Müdürlüğü, Belediye Matbaası.
• Kaşgarlı M. (1985), Divanü lügat-it-türk tercümesi, (Çev.: Besim Atalay) c. 1, Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Kılıç, O. (2017), “Eskiçağdan Yakınçağa Sıtma ve Tarihe Etkileri”, Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma, (Ed.: Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek), Geçe Kitaplığı.
• Louis M. K. , Bryan R. S. (2019), Travel And Relate Health History: Malaria, Prions, and Other Transmissible Disease”, Screening Blodd Donors with the Donor History Qustiannaire, (Ed : Eder A. Goldman).
• Lütfi, A.- Fikri A. (1926), “Türkiye’de sıtmanın coğrafyası”, Birinci Milli Türk Tıp Kongresi (1-3 Eylül 1925) Müzekeratı, Kader Matbaası.
• Sıtma Mücadelesinde Ehemmiyetli Bir Nokta (1924), Sıhhiye Mecmuası, S. 4 Numara 40, 15 Kânunuevvel.
• Şahsuvaroğlu, B. N.(1963), Dünya’da ve türkiye’de sıtma tarihçesi, Kader Matbaası.