Modern Devletin Oluşumunda Polis Gücü: İran’da Polis Gücünün Gelişimi ve Dönüşümü

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 4, 33 - 66, 16.12.2021

Ahmet Çırakoğlu , Hüdayi Sayın

Öz

Kamu güvenliği, şehirleşme başlayana kadar sistematik bir düzen içerisine girememiştir. Modern şehirlerin oluşumuyla birlikte insanların ve yaşanılan mekânın güvenliğini sağlama ihtiyacı başta şehir yöneticileri, sonrasındaysa oluşturulan düzenli iç güvenlik teşkilatları sayesinde karşılanmıştır. Bu makalede, İran’ın modern öncesi dönemde var olan güvenlik sistemi ve modern devlet anlayışı sonrasında dönüşen iç güvenlik stratejileri ele alınmıştır. İran’da iç güvenlik kavramı; Kaçarlar öncesinde bölgeyi yöneten devletlerin üst düzey yöneticileri eliyle uygulanan askerî yöntemler, Kaçarlar devrinde Nazmiye Teşkilatı’nın kurulmasıyla ilk profesyonelleşme ve polislik hizmetlerini askerlikten ayırma çabaları, Rıza Han darbesi sonrası kurulan Pehlevi Hanedanlığı döneminde iç güvenlik hizmetlerinin tekrar askerîleştirilerek istihbari faaliyetlere ağırlık verilmesi ve 1979 Devrimi sonrası oluşan teopolitik yönelimde polis teşkilatının ideolojik görünüme bürünmesi olarak kategorize edebileceğimiz dört ana evreden geçmiştir. İran’da iç güvenlik kurumunun geçirdiği modern öncesi sistem, ilk profesyonelleşme, askerîleşme ve ideolojik yönelim evreleri metin boyunca tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Polis, İran Polisi, Nazmiye Teşkilatı, toplumsal düzen, güvenlik

Police Force in the Formation of the Modern State: Development and Transformation of the Police Force in Iran

Öz

Public security was unable to achieve any systematic order until the start of urbanization. With the formation of modern cities, the need to ensure the security of people and their living spaces were met primarily by city administrators and then by regular internal security organizations. This article discusses Iran’s security system as it existed in the pre-modern period and the internal security strategies that transformed in line with the modern understanding of the state. The concept of internal security in Iran has gone through the following four main phases: (1) military methods that had been applied by the senior administrators of the states that had ruled the region before the Qajar Dynasty, (2) the first professionalization that saw the Nazmiyya Organization established in the Qajar Dynasty through efforts to separate policing from military service, (3) the re-militarization of internal security services and focus on intelligence activities during the Pahlavi Dynasty that had been established after the Rıza Han coup, and (4) the ideological appearance of the police organization accompanied by the theo-political orientation that emerged after the 1979 Revolution. This text discusses these four phases in detail.

Anahtar Kelimeler

Police, Iranian Police, Nazmiyya Organization, social order, security.

Kaynakça

• Alyot, H. (1947). Türkiye’de zabıta (Tarihi gelişim ve bugünkü durum). İçişleri Bakanlığı.
• Atna News. (1396). Teşkilat-ı novin-e nazmiyye çegune der İran şekl-i girift; İdare-ye Celile-ye Polis-e Daru’l-Hilafe. Paygah-e Haber-e Tahlili Allemeh Tabataba’i. https://www.atnanews.ir/?p=127444 adresinden 23.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Bayley, D. H. (1975). The police and political development in Europe. C. Tilly (Ed.). The formation of national states in Western Europe içinde (ss. 328-379). Princeton University.
• Bayley, D. H. (2006). Gelecek için polis. F. Eraslan (Çev.). EGM Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı.
• Behr, R. (2003). Polizeikultur als institutioneller konflikt des gewaltmonopols. H. J. Lange (Ed.). Die polizei der gesellschaft: Studien zur inneren sicherheit içinde (ss. 177-194). VS Verlag für Sozialwissenschaften.
• Berce, Y. M. (2003). Modern Avrupa’da ayaklanmalar ve devrimler. M. Cedden (Çev.). İmge.
• Bestami, R. (1385). Jandarmeri-ye dovleti İran. Mutaallik be Pejuheşgah-e Ulum-e Ensani ve Motalaat-e Ferhengi, 52. https://bit.ly/3BraUoz adresinden 22.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Borzgar, C. (2004). Kuy-e daneşgah; Yek pervende, çeng dadgah. BBC. https://www.bbc.com/persian/iran/story/2004/07/040707_a_jb_18tir_court adresinden 25.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Çelikdönmez, Ö. (2017). İran istihbarat teşkilatının dünü bugünü. Kafkassam. https://kafkassam.com/iran-istihbarat-teskilatinin-dunu-bugunu.html adresinden 26.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Efteharzade, Y. (1377). Nazmiyye der dovre-ye Pahlavi (Şehriver 1320 - Aban 1355): Hatırat-e serleşker-e bazneşeste-ye polis Yahya Efteharzade. Eşkan.
• Ergut, F. (2004). Modern devlet ve polis. İletişim.
• Femi, M. S. (1362). Nazm ve Nazmiyye der dovre-ye Kacariye. Yesaveli (Ferheng-e Sera).
• Floor, W. M. (1971). The marketpolice in Qajar Persia: The office of Dadrugha-yi Bazar and Muhtasib. Die Welt des Islams, 13(3), 212-229.
• Floor, W. M. (1973). The police in Qajar Persia. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 123(2), 293-315.
• Foucault, M. (2005). Özne ve iktidar (2. baskı). I. Ergüden ve O. Akınhay (Çev.). Ayrıntı.
• Ghadir, İ. G. (t.y.). Tarihçe-ye polis-e İran. Moessese-ye Hefazet-e Merakib-e İmen Gostar Ghadir. https://bit. ly/3mMZWpm adresinden 28.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Giddens, A. (2005). Ulus-devlet ve şiddet. C. Atay (Çev.). Devin.
• Gleizal, J. J., Gatti-Domenach, J. ve Journes, C. (2000). Batı demokrasilerinde polis. M. Kandemir (Çev.). Temiz.
• Globalsecurity. (2019). Iranian law enforcement forces (LEF). Global Security. https://www.globalsecurity.org/ intell/world/iran/naja.htm adresinden 10.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Golkar, S. (2018). The evolution of Iran’s police forces and social control in the Islamic Republic. Middle East Brief (Report No. 120). Brandies University Crown Center for Middle East Studies.
• Gürkan, C. (2013). Adam Smith’in police kavramı. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 16, 149-174.
• Gürkan, C. (2020). Hegel’in polis düşüncesinin tarihsel ve politik ekonomi bağlamı. Amme İdaresi Dergisi, 53(3), 79-102.
• Hakikat, M. C. (2017, 11 Temmuz). İdare-ye Celile-ye Polis-e Daru’l-Hilafe: Teşkilat-e novin-e nazmiyye çegune-ye der İran şekl-e girift? İran Newspaper. https://www.pressreader.com/iran/iran newspaper/20170711/281771334227761 adresinden 15.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Halili, N. (1397). Nazmiyye-yi der Tehran dovre-ye Kacar. Faradeed Ahbar. https://bit.ly/3jvQ80T adresinden 09.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Hoseyinpour, M. (t.y.). Sansur ve tevkif çegune varid-e matbuad şod. İran Online. http://www.ion.ir/news/135501 adresinden 26.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• IRNA. (1393). Ba hokm-e fermandeh-e moazzam kul kuvve; serdar-e sertip eşteri ba fermandehi niru-ye entezam mensub şud. Haberguzar-e Cumhuri-ye İslami. https://bit.ly/3sZDlqR adresinden 23.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• IRNA. (1398). Derbara-ye fermandehan-e polis-e İran | Ektedar, karamedi ve teamul. Haberguzar-e Cumhuri-ye
• İslami. https://bit.ly/3yyxABk adresinden 27.11.2020 tarihinde erişilmiştir. IRNA. (2014). Volunteer police born to help Iranian Police Force. Islamic Republic News Agency. https://en.irna. ir/news/2739964/Volunteer-police-born-to-help-Iranian-Police-force adresinden 22.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• ISNA. (1383). “İdare-ye Celile-ye Polis-e Daru’l-Hilafe ve İhtisabiye” /2/ Tehran der sal 1253 bera-ye nohostin-e ber dara-ye “polis” şud. Habergozar-e Danişgah-e İran. https://www.isna.ir/news/8307-03888/ adresinden 25.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Kasri, N. (t.y.). Mohteseri ez tarihçe-ye teşkilat ba ruy kar-e amedan-e silsile-ye Pahlavi. Moessese-ye Motalaat-e Tarih-e Moaser-e İran. https://bit.ly/3zsUWd0 adresinden 17.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Kerimyan, A. (1390). Nazmiyye-yi Tehran der asr-e Nasıri (Ba riyaset-e Kont de Monte Forte). Faslname-ye ez Şeyv-e Melli, 5(1), 58-72.
• KNECİİ. (1369). Kanun-e Niru-ye Entezami-ye Cumhuri-ye İslami-ye İran Musevveb 27/04/1369 ba Eslahat ve İlhakat Baadi. Şûra-ye İslami Şehr-e Tehran. http://laws.tehran.ir/law/mainlawview/236 adresinden 07.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Knöbl, W. (1998). Polizei und herrschaft im modernisierungs-prozess: Staatsbildung und innere sicherheit in Preussen. England und Amerika 1700-1914. Campus Verlag. Koç, M. A. (2020, 27 Şubat). İran’ın kendine özgü idari sistemi içinde ‘ostan’ kelimesine ilişkin; (Tweet: @m_akifkoc). https://twitter.com/m_akifkoc/status/1232990912663433218 adresinden 22.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Konukçu, Y. (2107). Bölgesel krizler ışığında İran’da Devrim Muhafızlarının yükselen rolü. Ortadoğu ve Afrika Araştırmacılar Vakfı. https://ordaf.org/bolgesel-krizler-isiginda-iranda-devrim-muhafizlarinin-yukselen-rolu/ adresinden 26.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Konukçu, Y. (2018). İran’ın bölgesel güvenlik stratejisi: Bir güç döngüsünün değerlendirilmesi. Bitlis Eren Üniversitesi Akademik İzdüşüm Dergisi, 3(3), 74-91.
• Lüdtke, A. (1992). “Sicherheit” und “wohlfahrt”. Aspekte der polizeigeschichte. A. Lüdtke (Ed.). “Sicherheit” und “wohlfahrt”: Polizei, gesellschaft und herrschaft im 19. und 20. Jahrhundert içinde (ss. 7-33). Suhrkamp.
• Machlouzarides, P. (1989). Polis çalışmalarının toplumsal görünümü. H. M. Gürkan (Çev.). Başaran.
• Mann, M. (1988). States, war and capitalism: Studies in political sociology. Basil Blackwell.
• Mashregh News. (1392). Polis-e İran ez ağaz ba emroz. Paygah-e Haber-Tahlili Mashregh. https://www.mashreghnews.ir/news/253546/ adresinden 24.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Mashregh News. (1394). Aşina-ye ba mahofterin-e sistem-e emniyet-e Reza Şah. Paygah-e Haber-Tahlili Mashregh. https://bit.ly/3gJUMqb adresinden 24.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• MFA. (t.y.). İran’ın siyasi görünümü. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. http://www.mfa.gov.tr/iran-siyasi-gorunumu.tr.mfa adresinden 27.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Miri, R. (1383). Nazmiyye der dovran-e Kacar. Tarih-e Moaser-e İran, 30, 341-359.
• Moshavergroup. (1399). Rahnuma-yi sabt-e nam-e pazireş Danişgah-e Ulum-e Entizam-e İran. https://bit.ly/3zzb38P adresinden 13.05.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Neocleous, M. (2006). Toplumsal düzenin inşası: Polis erkinin eleştirel teorisi. A. Bekmen (Çev.). Boğaziçi Üniversitesi.
• Neocleous, M. (2012). Güvenlik şiddet ve savaş. G. Çorbacıoğlu ve E. Embel (Çev.). Dipnot.
• Nikpour, G. (2015). Prison days: Incarceration and punishment in modern Iran. Yayımlanmamış doktora tezi. Columbia University.
• Okçabol, D. (1940). Türk zabıta tarihi ve teşkilat tarihçesi. Ankara Polis Enstitüsü.
• Ostandar-e Tehran. (t.y.). Şerh-e vezaret-e Ostandari. Ostandar-e Tehran Websait-e Resmi. https://bit.ly/3gNF8KI adresinden 22.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Pars News. (1394). Tarihçe-ye şeklgiri “nazmiyye” der İran/Tarihçe-ye nahostin danişgah-e polis. Habergozar-e Pars News. https://www.parsnews.com/fa/tiny/news-312918 adresinden 17.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Poggi, G. (2014). Modern devletin gelişimi: Sosyolojik bir yaklaşım (7. baskı). Ş. Kut ve B. Toprak (Çev.). İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Poggi, G. (2016). Devlet: Doğası, gelişimi ve geleceği (5. baskı). A. Babacan (Çev.). İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Porgham, S. (2020, 17 Şubat). İran’da eyalet de yoktur il de yoktur. Buların dışında kendine özgü bir yapısı var. Ostan, Şehir, Şehristan diye adlandırılır. (Tweet: @SavashPorgham). https://twitter.com/SavashPorgham/ status/1233056655752990722 adresinden 07.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• PSRI. (1396a). Ez Dergahi ba Mohtari; maruri-ye ber amelkad-e nazmiyye ba şehrbani der dovran-e Reza Han. Moessese-ye Motalaat ve Pejuheşha-ye Siyasi. https://psri.ir/?id=3s2anu29 adresinden 21.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• PSRI. (1396b). Peydayeş-e nazmiyye-yi İran. Moessese-ye Motalaat ve Pejuheşha-ye Siyasi. https://psri.ir/?id=- 56h20ups adresinden 19.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Rafi’i, H. R. (1389). Karasoran-e evvelin sengbenaye polisrah der rah bani novin. Faslname-ye Motalaat-e Muduriyet-e Trafik, 5(18), 43-70.
• Ra’in, İ. (1350). Yeprem Han-e Serdar. Zerrin.
• Rad, H. A. (1393). Polis-e eftekhari ez hamle silah-e ta merz-e şahadet. Qudsonline. https://bit.ly/3t5hpdY adresinden 11.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Rostayi, M. (1373). Tarihçe-ye teşkilat-e nazmiyye ve lugat-e nazmiyye musevveb-e ferhengistan-e İran (1314- 1320) - 2. Gencine-ye Esnad, 15, 28-41.
• Roth, A. (1997). Kriminalitätsbekämpfung in deutschen Großstädten 1850-1914: Ein Beitrag zur Geschichte des strafrechtlichen Ermittlungsverfahrens. Berlin: Erich Schmidt Verlag.
• Seda ve Sima. (1397). Ber esas-e gozariş-e ersali ez Merkez Ettela-resani-ye Moavenet-e Ectimai-ye NAJA, Defter-e
• Sohengu, ba monasebat-e çehelomin saligerd-e Enqılab-e İslami (40) movaffakiyetha-ye NAJA ez eptidai şeklgiri takunun. Tehran: Seda ve Sima Cumhuri-ye İslami-ye İran Moavenet-e Siyasi-ye İdare-ye Pejuheşi Siyasi. https:// www.iribnews.ir/files/fa/news/1397/10/22/3051287_130.pdf adresinden 18.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Sadıkyan, Z. (t.y.-a). Nigahi ba tarihçe teşkil-e idare-ye nazmiyye (polis) der İran. Bahş-e evvel. Sepandjam. https:// bit.ly/3gQuhPY adresinden 14.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Sadıkyan, Z. (t.y.-b). Tarihçe-ye teşekil-e nazmiyye-yi (polis) İran - Kısmet-e dovvam. Jangaavaran. https://bit. ly/3sZq9SO adresinden 15.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Shahbazi, D. (t.y.). Ez nazmiyye polis. Darioush Shahbazi. http://www.darioush-shahbazi.com/index.php?option=com_content&task=view&id=101 adresinden 09.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Shahrvand. (2019). Noaveriha-ye Kont reis-e polis/Sina saife/Bahş-e sizdehum. Sharvand Publication. https:// shahrvand.com/archives/108104 adresinden 28.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Skocpol, T. (1979). States and social revolutions. A comparative analysis of France, Russia, and China. Camridge University.
• Soleymani, M. (1397). Şehrbani (polis) ve danişkede-ye efseri İran. Defter-e Ameliyat-e Manuçehr Soleymani. http:// manouchehrsoleimani.com/Daneshkadeh%20Police.pdf adresinden 26.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Söylemez, İ. (2020, 27 Şubat). İran’da eyalet sistemi yoktur. Algıya kapılıp hatayı çoğaltmanın tekrar etmenin anlamı yoktur. (Tweet: @ismailsylmz). https://twitter.com/ismailsylmz/status/1233048395985625088 adresinden 07.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Şahidi, M. (1385). Pehlevi-ye dovvam ve polis-e Amniyet-e melli. Motaallik be Pejuheşgah-e Ulum-e Ensani ve Motalaat-e Ferhengi, 52. https://bit.ly/2WFGQq1 adresinden 25.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Şokri, H. (1394). Teşkilat-e nazmiyye çegune der İran şekl-e girift. Mashregh News. https://bit.ly/3kCfHgk adresinden 20.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Tabnak. (t.y.). Ruz-e Niru-ye Entezami. Tabnak Farsi. https://bit.ly/38q2XU3 adresinden 17.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Tabriz, A. M. (2019). Modern İran’da siyasal şiddetin ortaya çıkma mekanizmaları. Yayımlanmamış doktora tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Talab. (t.y.). Tarihçe-ye ba vucud-e ameden-e nazmiyye. Talab. https://www.talab.org/art/history/creates-history-police.html adresinden 24.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Tebyan. (1375). Tarihçe-ye efseran-e nazmiyye. Muessese-ye Ferhengi ve Etelaa Resani-ye Tebyan. https://bit.ly/3mN9Sza adresinden 24.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Tebyan. (1395). Nazmiyye-yi İran tesis şud. Muessese-ye Ferhengi ve Etelaa Resani-ye Tebyan Mibaşed. https:// bit.ly/3zys0QY adresinden 14.11.2020 tarihinde erişilmiştir.
• Tilly, C. (2001). Zor, sermaye ve Avrupa devletlerinin oluşumu. K. Emiroğlu (Çev.). İmge.
• Tongur, H. (1946). Türkiye’de genel kolluk teşkili ve görevlerinin gelişimi. İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü, Kanaat.
• Tongur, H. (1948). Kolluk tarihimizden vesikalar: Türkiyede ilk zaptiyeler. Güney.
• Vezaret-e Keşver İran. (2021). Nemudar-e Sazımani-ye Vezaret-e Keşver. Vezaret-e Keşver İran Websait-e Resmi. https://www.moi.ir/Files/MOI/Files/7c/7c8a5c88-9e7d-47ab-82c6-82f33cad788a.pdf adresinden 22.05.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Yagmei, İ. (1351). Konte de Monte Forte: Nohostin-e Re’is-e Polis İran. Mutaallik be Pejuheşgah-e Ulum-e Ensani ve Motalaat-e Ferhengi, 6(288), 347-351.
• Zibashahr. (1396). Teşkilat-e novin-e nazmiyye çegune der İran şekl-e girift. Mecelle-ye İnternet-e Zibaşehr. https:// www.zibashahr.com/1396.04/7101.html adresinden 25.11.2020 tarihinde erişilmiştir.