The Controversy of Subjecthood Between the Ottoman Empire and Iran: The Implementation of Discrimination of Subjects

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 30, 30.06.2021

Mehmet Çetin

https://doi.org/10.33201/iranian.942808

Öz

The Ottoman Empire and Iran have been in political and economic competition for centuries. Problems arising from nomadic tribes, uncertain borders, commercial competition and sectarian differences were experienced between the two states. One of these problems was the subjecthood controversy. Starting from the second quarter of the 19th century the Ottoman Empire decided to implement the discrimination of subjects policy against the subjecthood problem, which emerged due to the weakening of the control over its subjects because of the chronic financial crisis and the loss of the central state’s effectiveness during the dissolution process that stated with the last quarters of the 18th century. The implementation of the discrimination of subjects policy was carried out simultaneously with the implementation of population and property census due to the increasing number of people under protection who resided in the Ottoman territory and acquired property indirectly in violation of the law, and on the other hand, those who changed their nationality in order to obtain certain exemptions. The aim of this study is to elaborate a policy initiative aimed at resolving the subjecthood dispute between the Ottoman Empire and Iran in a multidimensional manner. In this context, the policy of Ottoman Empire to discriminate its own subjects from Persian subjects is discussed through archival documents and in a historical perspective. The fact that the state of Iran was Muslim, carried the issue of subjecthood to different areas such as inheritance, military service, taxes and property. The findings of the study show that sectarian differences stand out in the implementation of the discrimination of subjects policy. 

Anahtar Kelimeler

Subjecthood, Discrimination of Subjects, Prohibition of marriage, The Ottoman Empire, Iran

Osmanlı Devleti ile İran Arasında Tabiiyet İhtilafı: Tefrik-i Tebaa Uygulaması

Öz

Osmanlı Devleti ile İran yüzyıllar boyunca politik ve ekonomik bir rekabet içerisinde olmuşlardır. İki devlet arasında konar-göçer aşiretlerden, hudutların belirsizliğinden, ticari rekabetten ve mezhepsel farklılıklardan kaynaklanan sorunlar yaşanmıştır. Bu sorunlardan bir tanesi de tabiiyet sorunudur. Osmanlı Devleti, 18. yüzyılın son çeyreği ile başlayan çözülme sürecinde malî krizlerin kronik bir hal alması ve merkezi devletin etkinliğini yitirmesi nedeniyle tebaası üzerindeki denetimini kaybetmeye başlamış ve buna bağlı olarak ortaya çıkan tabiiyet sorununa karşı 19. yüzyılın ikinci çeyreği ile birlikte tefrik-i tebaa politikasını uygulama kararı almıştır. Tefrik-i tebaa uygulaması bir yandan Osmanlı topraklarında ikamet eden ve kanunlara aykırı bir biçimde dolaylı yoldan mülkiyet elde eden himayelilerin öte yandan birtakım muafiyetler elde etmek amacıyla tabiiyet değiştirenlerin sayıca giderek artması nedeniyle tahrir-i nüfus ve tahrir-i emlak gibi uygulamalarla eşzamanlı olarak yürütülmüştür. Bu çalışmanın amacı Osmanlı Devleti ile İran Devleti arasındaki tabiiyet ihtilafının çözümüne yönelik bir politika girişimini çok boyutlu bir biçimde detaylandırmaktır. Bu bağlamda çalışmada Osmanlı Devleti’nin kendi tebaası ile İran tebaasını ayırt etme politikası arşiv belgeleri üzerinden ve tarihsel bir perspektifle ele alınmaktadır. İran Devleti’nin tebaasının büyük bir bölümünün Müslüman olması, tabiiyet meselesini vergi, mülkiyet, miras ve askerlik gibi farklı alanlara taşımıştır. Çalışmanın bulguları tefrik-i tebaa uygulamasında mezhepsel farklılıkların ön plana çıktığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tabiiyet, Tefrik-i Tebaa, Men-i İzdivaç, Osmanlı Devleti, İran

Kaynakça

• Abdulla, N. (2008). İmparatorluk, sınır ve aşiret. AvestaYayınları.
• Arabkhani, R. (2012). Sultan II. Abdülhamit dönemi Osmanlı-İran ilişkilerinde atabat-ı aliyat [Yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• As, E. (2010). XVI yüzyıldan cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Türk ve İran sınır sorunları ve çözümü. Atatürk Yolu Dergisi, 12(46), 219-253. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000325
• Ateş, S. (2013). The Ottoman – Iranian borderlands – making a boundary, 1843-1914. Cambridge University Press.
• Aybay, R. (1980). Kadının uyrukluğu üzerinde evlenmenin etkisi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Aybay, R. (2006). Vatandaşlık hukuku. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO) 3229/242134, 3312/248354.
• Beriş, H. E. (2006). Küreselleşme çağında egemenlik-ulusal egemenliğin yeni sınırları. Lotus Yayınları.
• Bihterin, V. D. & Işık, A. (2015). 1924 anayasası döneminde yurttaşlık anlayışı. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 21(1), 13-43.
• Bingül, Ş. (2018). XIX. yüzyılın ikinci yarısında Van [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cevdet Dâhiliye (C. DH.) 31/1521, 89/4422.
• Cevdet Hâriciye (C. HR.) 44/2177.
• Çadırcı, M. (1985). Osmanlı İmparatorluğu’nda askere almanda kura usulüne geçilmesi 1846 tarihli askerlik kanunu. Askeri Tarih Bülteni, (18), 59-75.
• Çağlar, B. K. & Irmak, S. (1973). Cevdet Paşa tarihinden seçmeler II. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Çetin, M. (2020). Tabiiyetten vatandaşlığa: Yunan tebaası örneğinde Osmanlı Devleti’nde tefrik-i tebaa uygulaması. International Journal of History Studies, 12(5), 2599-2620. https://10.9737/hist.2020.933
• Dâhiliye Nezâreti İdare Evrakı (DH. İD.) 61/2.
• Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT.) 313/33, 1616/34, 2015/87, 2068/112, 2405/105, 2894/78.
• Dâhiliye Nezâreti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ.) 96/1.
• Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muâmelât ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK. M.) 123/34, 126/18.
• Deringil, S. (1990). The struggle against shiism in Hamidian Iraq. Die Welt des Islams, 1(4), 45-62.
• Efe, H. & Kızıl, M. (2017). Sınır kavramı ve tarihsel süreç içinde Türkiye-İran sınırının oluşumu ve önemi. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, X(I), 77-90.
• Erdem, F. H. (2012). Yeni anayasa doğru: vatandaşlık, Osmanlı-Türkiye anayasalarında ve yeni anayasada vatandaşlık. SETA Analiz, (51), 4-24.
• Eryılmaz, B. (1990). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim tebaanın yönetimi. Risale Yayınları.
• Hakan, S. (2011). Osmanlı arşiv belgelerinde Kürtler ve Kürt direnişleri. Doz Yayınları.
• Hâriciye Nezâreti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı (HR. HMŞ. İŞO.) 183/43, 224/15.
• Hâriciye Nezareti İdare (HR. İD.) 137/4.
• Hâriciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR. MKT.) 244/6, 323/61, 665/58, 708/13, 794/10, 796/99, 827/64, 830/59.
• Hâriciye Nezâreti Siyasi (HR. SYS.) 1836/6, 2929/101, 2931/33.
• Hâriciye Nezâreti Tahrirat Kalemi Evrakı (HR. TH.) 9/36.
• Hâriciye Nezâreti Tercüme Odası Evrakı (HR. TO.) 367/87.
• Hâriciye Nezâreti Umur-ı Hukuk-ı Muhtalita Müdüriyeti (HR. UHM.) 8/12.
• Hatt-ı Hümâyun (HAT.) 1220/47757, 1237/48140.
• İrade Hâriciye (İ. HR.) 41/1924.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS.) 53/2372.
• İrade Mesâil-i Mühimme (İ. MSM.) 3/37.
• Jwaideh, W. (1999). Kürt milliyetçiliğinin tarihi kökenleri ve gelişimi. İletişim Yayınları.
• Karaca, A. (1993). Anadolu ıslahâtı ve Ahmet Şâkir Paşa (1838-1899). Eren Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2006). İran’da sömürgecilik mücadelesi ve Kaçar Hanedanı, 1795 – 1925. Bakış Yayınları.
• Karakoç, S. (2006). Külliyât-ı kavânîn. (Haz. M. A. Aydın vd.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karpat, K. (2006). Osmanlı’da değişim, modernleşme ve uluslaşma. İmge Kitabevi.
• Keçeci, S. (2017). Osmanlı Devleti’nde ecnebilerin esnaflığı meselesi (1838-1861). International Journal of History Studies, 9(3), 141-166. https://10.9737/hist.2017.546
• Kern, K. M. (1999). The prohibition of Sunni-Shi’i marriages in the Ottoman Empire: s study of Ideologies [Yayımlanmamış doktora tezi]. Columbia Üniversitesi.
• Mahmud F. (2006). Tabiiyyet. (Haz. C. Osmanoğlu). Derin Yayınları.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 1/19, 28/31, 119/74.
• Nomer, E. (2010). Türk vatandaşlık hukuku. Filiz Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (1999). Din ve düşünce hayatı. İçinde E. İhsanoğlu (Ed.). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. (s.159-193). IRCICA.
• Orhonlu, C. (1980). Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne karşı takip ettiği siyaset (1866-1885). Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1(6), 5-13.
• Ortaylı, İ. (2008). Türkiye teşkilat ve idare tarihi. Cedit Neşriyat.
• Polat, E. G. (2011). Osmanlı’dan günümüze vatandaşlık anlayışı. Ankara Barosu Dergisi, (3), 127-157.
• Sadâret Mektubî Kalemi Evrakı (A. MKT.) 113/33.
• Sadâret Mektubî Kalemi Umum Vilayât Evrakı (A. MKT. UM.) 427/19.
• Sadâret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM.) 492/58.
• Saray, M. (1990). Türk-İran münasebetlerinde Şiiliğin rolü. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Sarıkaya, M. S. (1990). Dini ve siyasi bakımdan Osmanlı-İran münasebetleri. Türk Kültürü, XXXI(363), 406-422.
• Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı – İran hudut sorunları (1847-1913). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Serbestoğlu, İ. (2011). Zorunlu bir modernleşme örneği olarak Osmanlı tabiiyet kanunu. OTAM, Journal of The Center for Ottoman Studies, 29(29), 193-214. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000572
• Serbestoğlu, İ. (2012). Öteki perspektifiyle Osmanlı kadınının İranlılarla evlenme yasağı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(20), 213-220.
• Serbestoğlu, İ. (2013). Balkan savaşları ve tabiiyet sorunu. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII(2), 471-486.
• Serbestoğlu, İ. (2014). Osmanlı kimdir? Osmanlı Devleti’nde tabiiyet sorunu. Yeditepe Kitabevi.
• Somel, S. A. (2009). Osmanlı reform çağında Osmanlıcılık düşüncesi (1839-1913). İçinde M. Gültekingil & T. Bora (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 1 (s. 88-98). İletişim Yayınları.
• Sonyel, S. (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda koruma (protégé) sistemi ve kötüye kullanılışı. Belleten, LV(213), 169-188.
• Soofizadeh, A. (2013). I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının siyasi açıdan değerlendirilmesi. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32(54), 183-194. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000559
• Sümer, F. (2001). Kaçarlar. TDV İslam Ansiklopedisi, XXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 51-53.
• Süslü, A., Kırzıoğlu, F. & Yin, R. (1995). Türk tarihinde Ermeniler. Kafkas Üniversitesi Yayınları.
• Şûrâ-yı Devlet Evrakı (ŞD.) 2391/31.
• Tanrıvermiş, H., Doğan, V. & Akipek, Ş. Ö. (2013). Türkiye’de tarihsel gelişim süreci içinde yabancıların taşınmaz edinimlerinin analizi: TÜBİTAK-KAMAG 110G020.
• Tekdemir, A. (2009). XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı-İran ihtilafları ve 1821-1823 savaşı. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (4), 77-95.
• Topçuoğlu, A. A. (2019). İslam hukukunda ve 1869 tarihli Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi’nde çocukların vatandaşlık durumu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12(62), 1816-1831. https://doi:10.17719/jisr.2019.3189
• Yerasimos, S. (1976). Azgelişmişlik sürecinde Türkiye 2. Gözlem Yayınları.
• Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.) 151/105.
• Yıldız, G. (2006). Neferin adı yok (Zorunlu askerliğe geçiş sürecinde Osmanlı Devleti’nde siyaset, ordu ve toplum, 1826 – 1839). Kitabevi Yayınları.
• Yurt, V. (2019). Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın ikinci yarısında evliliğe tahdit tedbirleri: İranlılarla evlilik yasağı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.