İran’da Kürtler ve Kürt Milliyetçiliği

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 543 - 571, 31.12.2021

Rasim Bozbuga

https://doi.org/10.33201/iranian.972497

Öz

İran’daki Kürt milliyetçiliği geçmişteki parlak günlerine kıyasla günümüzde oldukça sönük durumdadır. Bu durum büyük ölçüde İran devletinin gücünden ve İran’ın bölgesel Kürt örgütleri ile kurduğu ilişkilerden kaynaklanmaktadır. İran, Irak Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ve Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ve Terör Örgütü PKK ile kurduğu ilişkilerle bu örgütlerin İran Kürtlerine destek vermesine engel olmakta ya da bu örgütleri kendi Kürtlerine karşı kullanmaktadır. Diğer taraftan İran Kürtleri arasındaki dinsel ve dilsel farklılıklar ile İran Kürtlerinin nüfus yapısı Kürt milliyetçiliği için önemli birer handikap durumundadır. Kürt kimliğine sahiplenme, dinsel ve dilsel değişkenlerle ilişkili olup Kürt hareketine en yüksek katılım Sünni Kürt bölgelerinde gözlenmektedir. Sünnilik ve Kürtlüğün örtüşmesi Sünni Kürtlerde Kürt kimliğini güçlendirirken; Şiilik Şii Kürtler arasındaki Kürt kimliğini zayıflatmakta ve Kürt hareketine katılımı engellemektedir. Kürt örgütlerine katılım Şii Kürtler arasında marjinal düzeyde kalmaktadır. İran sistemine entegre olma düzeyi oldukça yüksek olan Şii Kürtlerin Kürt partilerinden uzak durması ile Kürt örgütleri bir tür Sünni örgüt durumuna gelmektedir. Ayrıca, İran Kürtlerinde doğal nüfus artış oranının düşük olmasının Kürt hareketi için önemli bir handikap olduğu açıktır. İran Kürtlerinin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin çok büyük bir kısmında doğurganlık oranı yenileme oranının dahi altındadır. İran Kürtlerinde doğurganlık ve doğal nüfus artış oranının düşük olmasının uzun vadede İran’da Kürt hareketini zayıflatacağı değerlendirilmektedir. Öte taraftan doğal nüfus artış oranı yüksek olan bölgelerden silahlı militan gruplara katılımın daha yüksek olduğu da görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İran, Milliyetçilik, Kürt Milliyetçiliği, Etnik Çatışma, Kürtler

Kurds and Kurdish Nationalism in Iran

Öz

Kurdish nationalism in Iran is quite weak currently compared to the bright days in the last century, largely due to strength of the Iran, as well as Iran's relations with regional Kurdish organizations. Iran, through its relations with the Iraqi Kurdistan Democratic Party, the Patriotic Union of Kurdistan and the PKK, prevents these organizations from supporting the Iranian Kurds or manipulates these organizations against its own Kurds. Linguistic and sectarian diversity and the population structure of the Iranian Kurds foster the weakness of Kurdish nationalism. While overlapping Sunnism and Kurdishness strengthens Kurdish identity in Iran, Shiism weaken Kurdish identity among Shiite Kurds and prevents them from participating Kurdish movement. Indeed, the support of Sunni Kurds for Kurdish nationalistic organizations is far stronger than Shiite Kurds. Shiite Kurds, who have a high level of integration into the Iranian system, stay away from Kurdish parties and participation in Kurdish organizations remains marginal among Shiite Kurds. This phenomenon makes Kurdish organizations largely Sunni organizations. In addition, low population growth rate of the Iranian Kurds is another weakness of the Kurdish movement. Most of Kurdish majority areas suffers from low fertility rate which is even below the replacement rate. Low natural population growth rate in Iranian Kurds will weaken the Kurdish movement in Iran in the long term. On the other hand, the natural population growth rate is still high in some regions in which armed militant groups recruit young Kurds in high number.

Anahtar Kelimeler

Iran, Nationalism, Kurdish Nationalism, Ethnic conflict, Kurds

Kaynakça

• Ahmadzadeh, H., & Stansfield, G. (2010). The political, cultural, and military re-awakening of the Kurdish nationalist movement in Iran. Middle East Journal, 64(1), 11-27. http://www.jstor.org/stable/20622980
• Ali, H. (2016). Iran and its opposition Kurdish parties: The Need for Dialogue. MERI Policy Brief, 3(22). http://www.meri-k.org/wp-content/uploads/2016/12/MERI-Policy-Brief-vol.3-no.22.pdf
• Anderson, B. (2011). Hayali cemaatler milliyetçiliğin kökenleri ve yayılması. (Çev. İ. Savaşır). Metis Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1983).
• Anonby, E. J. (2003). Update on Luri: How many languages? Journal of the Royal Asiatic Society. 13(2), 171–196. https://doi.org/10.1017/S1356186303003067
• Anonby, E. J. (2005). Kurdish or Luri? Laki’s disputed identity in the Luristan province of Iran. Kurdische Studien, 4(5), 7–22. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.621.4714&rep=rep1&type=pdf
• Anonby, E. J., Aliakbari M., & Gheitasi M. (2015) On language distribution in Ilam Province, Iran. Iranian Studies, 48(6), 835-850. https://doi.org/10.1080/00210862.2014.913423
• Asadzade, P. (2018, Nisan 24). Sunnis in Iran: an alternate view. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/sunnis-in-iran-an-alternate-view/
• Attar, A. (2004). Kürtler, bölgesel ve bölge dışı güçler. (Çev. A. Dursunoğlu) Anka.
• Avşarlı, T. (2014). Güney Azerbaycan batı bölgesinin demografik yapısı. http://oururmiye.blogspot.com/2012/04/guney-azerbaycan-bat-bolgesinin.html
• Azizi, H. (2021). Statement regarding the latest IRGC threat against the Kurdish dissidents in Kurdistan Region of Iraq. https://kdppress.org/index.php/statement-regarding-the-latest-irgc-threat-against-the-kurdish-dissidents-in-kurdistan-region-of-iraq/
• Borjian, H. (2017). Kermanshah vii. languages and dialects. İçinde Encyclopædia Iranica. Erişim tarihi: 14 Temmuz 2021. http://www.iranicaonline.org/articles/kermanshah-07-languages
• Bormann, N. C., Cederman, L.-E., & Vogt, M. (2017). Language, Religion, and Ethnic Civil War. Journal of Conflict Resolution, 61(4), 744–771. https://doi.org/10.1177/0022002715600755
• Bruinessen, M. V. (1986). The Kurds between Iran and Iraq. MERIP Middle East Report, (141), 14-27.
• Bruinessen, M. V. (1992). Agha, shaikh and state the social and political structures of Kurdistan. Zed Books.
• Bruinessen, M. V. (2015). Kurdish society, nationalism and ethnicity, refugee problems. İçinde Philip G. Kreyenbroek & Stefan S. (Ed.), The Kurds: a contemporary overview (s. 26-52), Routledge.
• Cederman, L.-E., Wimmer, A. & Min, B. (2010). ‘Why do ethnic groups rebel? New data and analysis. World Politics 62(1), 87–119, https://doi.org/10.1017/S0043887109990219
• Cincotta, R. P., Engelman R., & Anastasion D. (2003). The security demographic—population and civil conflict after the Cold War. Report for the Population Action International.
• Durnanews. (2014). Aşinayi ba menatik Turk neşin ve Azebeycani Ostanı Kurdistan. http://turk1359.blogfa.com/post/1014/
• Ekurdnet. (2015). PKK-KDPI clash on Iranian Kurdistan border, leaves two dead: media. https://ekurd.net/pkk-kdpi-clash-on-iranian-kurdistan-border-leaves-two-dead-2015-05-24
• Eriksen, T. H. (2010). Ethnicity and Nationalism Anthropological Perspectives (3. Bs.). Ploto Press.
• Fox, J. (2004). The Rise of Religious Nationalism and Conflict: Ethnic Conflict and Revolutionary Wars, 1945-2001. Journal of Peace Research, 41(6), 715–731. https://doi.org/10.1177/0022343304047434.
• Gellner, E. (2006). Uluslar ve ulusçuluk. (Çev. B. Ersanlı & G. Özdoğan). Hil Yayınları.(Orijinal yayın tarihi 1983).
• Halili, M., Zevare, A. F., & Ziynat H. A. (1397). Beraverd Mizan Baruri Ostanhayi Gilan, Kurdistan ve Zencan ba reveş ferzendani hod serşomarahayi 1385, 1390 ve 1395. Cemiyet, (102 & 103), 23-36.
• Hamza, A. Y. (2020), A Contemporary Political History of the Kurds in Iran. İçinde M. Gurses, D. Romano, M. M. Gunter & M. Dryaz (Ed.), The Kurds in the Middle East: Enduring Problems and New Dynamics. Rowman & Littlefield.
• Hassanpour, A. (1994). The Kurdish Experience. Middle East Report, (189), 2–23. https://doi.org/10.2307/3013103
• Hevian, R. (2013). The main Kurdish political parties in Iran, Iraq, Syria, and Turkey: a research guide. MERIA Journal. 17(2), 94-5. https://ciaotest.cc.columbia.edu/journals/meria/v17i2/f_0029656_23971.pdf
• Hroch, M. (1985). Social preconditions of national revival in Europe a comparative analysis of the social composition of patriotic groups among the smaller european nations. (Çev. B. Fowkes). Cambridge University Press. (Orijinal yayın tarihi 1969, 1971).
• Huntington S.P. (1996). The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Simon & Schuster.
• Institut Kurde. (2017, Ocak 12). The Kurdish population. https://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004
• İran İstatistik Kurumu. (1395). Cemiyet be tefkik taksimatı keşver Sal 1395. https://www.amar.org.ir/english/Population-and-Housing-Censuses
• İrna. (2018). Efzayeş narh bararuyi der Azebeycan Gharbi, in ostan balatater ez miyangini keşver est. https://www.irna.ir/news/82820415/%D8%A7%D9%81%D6%DA%AF%D9%8A%D9%86
• İzady, M. (2004). Bir el kitabı Kürtler. (Çev. C. Atilla). Doz Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1992).
• Jinhaber1. (2016, Ekim 24). PJAK di kongreyê de biryara wekheviya beşdariyê jin û mêr di hemû qadan de girt. http://jinhaber1.com/kr/HEMU-NUCE/content/view/67004?page=30
• Karadaghi, M. (1992) Distribution of the Kurdish dialects. Kurdistan Times, 1(2), 4-82.
• Kaya, İ., & Aydın, H. (2014). İran Kürtlerinin Türkiye’deki Kürt sorunu ve çözümüne yönelik algısı: İran Kürtleri saha araştırması raporu. Uluslararası Ortadoğu Barış Araştırmaları Merkezi.
• Khalid, H. (2019). Zimanê Kurdî, malbat û zarên wî. Kurdiname, (1), 3-16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kurdiname/issue/50233/637080
• Komala İran Komünist Partisi Komala Kürdistan Örgütü. (2021). Komalayi Sazıman Kürdistan Hizbi Koministi İran. https://fa.komalah.org/
• Komala. (2018, Mart 3). Secretary General. https://www.komalainternational.org/2018/03/03/secretary-general
• Koohi-Kamali, F. (2015). The Development of Nationalism in Iranian Kurdistan. İçinde P. G. Kreyenbroek & S. Sperl (Eds.), The Kurds A Contemporary Overview (s. 135-152). Routledge.
• Kreyenbroek, P. G. (2015). On the Kurdish language. İçinde P. G. Kreyenbroek & S. Sperl (Ed.), The Kurds A Contemporary Overview (s. 53-64). Routledge.
• Mahmoudiani, S., & Şehriyari S. (1394). Nakş mezheb ve tevsia der reftar baruri zenan Kurd der İran (Şevahady ez Şehristanhayi müntheabı Ostanı Kirmanşah, Kürdistan ve Azerbeycanı Garbi) Danişgah Ulumu Pezeşki Kürdistan, 20(6), 91-100.
• Maku Iran. (2018). Cemiyeti Kordhayi Maku. http://makuiran.blogfa.com/
• McDowall, D. (2004) Modern Kürt tarihi. (Çev. N. Domaniç). Doruk Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1996).
• McDowall, D. (2015). The Kurdish question: a historical review. İçinde P. G. Kreyenbroek & S. Sperl (Ed.), The Kurds A Contemporary Overview (s. 8-25). Routledge.
• Merdoxi, R. (2010). Doğu Kürdistan’da 1967-68 Hareketi, Suleyman Muini ve arkadaşları. aso-zagrosi.over-blog.com/article-1967-68-hareketi-ve-suleyman-muini-ve-arkada-lar-59508620.html
• Mir-Hosseini, Z. (1994). Redefining the truth: Ahl-i Haqq and the Islamic Republic of Iran. British Journal of Middle Eastern Studies, 21(2), 211-228. https://doi.org/10.1080/13530199408705601
• Natali, D. (2002). Kurdayetî in the late Ottoman and Qajar Empires, Critique: Critical Middle Eastern Studies, 11(2). https://doi.org/10.1080/1066992022000007817
• Özcan, N. A., & Gürkaynak, H. E. (2012). Kim Bu Dağdakiler? Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırmaları Vakfı. https://www.tepav.org.tr/upload/files/1335350447-4.Kim_Bu_Dagdakiler.pdf
• Özoğul, H. (2005). Osmanlı devleti ve Kürt milliyetçiliği. Kitap Yayınları.
• Pakravan, A. (2012). Derbare-yi Sarna. http://anayordomsarnag.blogfa.com/post/12
• Qasımlo, A. (1991). İran Kurdistanı. Belge Yayınevi.
• Rezaei, S., & Bahrami A. (2019). Attitudes toward Kurdish in the City of Ilam in Iran. İçinde S. H. Mirvahedi (Ed.), The Sociolinguistics of Iran’s Languages at Home and Abroad (s. 77-106). Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1007/978-3-030-19605-9_4
• Romano, D. (2006). The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization and identity. Cambridge University Press.
• Rudaw. (2017). Zangeneh, a Kurd, confirmed as Iran oil minister. https://www.rudaw.net/english/middleeast/iran/21082017
• Sadıgi, R.F, & Şevazi A. M. (1397). Kavmiyet, kavmgerayi ve baruri: barresi tasir abad ve satuh kavmgerayi ber tercihat ve refttarhayi zenanı Kurd ve Turk Der Şehristanı Maku, Mecellei Muttalaatı
• Cemiyeti Iran, (3), 80-101. http://ensani.ir/file/download/article/1559123444-9571-97-3-4.pdf
• Sazıman Tazirat-ı Hükümeti. (2021). Aşinayı ba Ostan. https://www.tazirat.gov.ir/khorasanshomali/default.aspx?tabid=6903
• Shekofteh, A. (2000). The Kurds in Khorasan, North-east of Iran, Cultural Civil Society of the Khorasani Kurds. http://www.zazaki.net/haber/the-kurds-in-khorasan,-north-east-of-iran-1376.htm.
• Sheyholislami, J. (2012). Kurdish in Iran: A case of restricted and controlled tolerance. International Journal of the Sociology of Language, (217) 19–47. 10.1515/ijsl-2012-0048
• Stansfield, G. & Hassaniyan A. (2021). Kurdish insurgency in Rojhelat: from Rasan to the Oslo negotiations, Middle Eastern Studies, 1-14. https://doi.org/10.1080/00263206.2021.1918116
• Şerefhan. (1989). Şerefname Kürt Tarihi. (Çev. M. E. Bozarslan). Deng Yayınları. (1597’de Farsça yazılı nüshasından Muhammed Ali Avnî tarafından Arapça'ya çevrilen orijinal yayın tarihi 1958).
• Tavadze, G. (2019). Spreading of the Kurdish Language Dialects and Writing Systems Used in the Middle East, Bulletin Of The Georgian National Academy Of Sciences, 13(1). 170-174.
• Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar Organizasyonu. (2017). Member profile Iranian Kurdistan. https://unpo.org/downloads/2347.pdf
• Tezcür, G. (2016). Ordinary People, Extraordinary Risks: Participation in an Ethnic Rebellion. American Political Science Review, 110(2), 247-264. 10.1017/S0003055416000150
• Tezcür, G. (2017). The Kurdish Insurgency Militants. [Dataset]. KIM. http://www.tezcur.org/kim
• Tezcür, G. & M., Asadzade, P. (2019) Ethnic nationalism versus religious loyalty: The case of Kurds in Iran, Nations and Nationalism, (25), 652–672. https://doi.org/10.1111/nana.12424.
• Timuri C. (1396/2017). Tahassusu Danişi İntizami Horasan-ı Şimali. Faslname İlmi, (7). http://khs.jrl.police.ir/article_17153_96234ca0890fb69d5d931fb131372525.pdf.
• Tori. (2008). Ferheng Kurdi-Tırki, Türkçe-Kürtçe. Berfin Yayınları.
• Touraj, A. (2006). Iran and the First World War: Battleground of the Great Powers. I.B.Tauris.
• Windfuhr, G. (2009). Dialectology and topics. İçinde G. Windfuhr (Ed.), The Iranian Language (s. 5-43). Routledge.
• Yair, O., & Miodownik, D. (2016). Youth bulge and civil war: Why a country’s share of young adults explains only non-ethnic wars. Conflict Management and Peace Science, 33(1), 25–44. https://doi.org/10.1177/0738894214544613
• Yildiz, K. & Breau S. (2010). The Kurdish conflict international humanitarian law and post conflict mechanism. Routledge.