İLK ABBASİ DEVLET KADROLARINDA “TÛRÂN” ETKİSİ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 4, 63 - 93, 17.06.2020

Bayram Arif Köse

Öz

Abbasilerin kuruluş faaliyetlerinin Tûrân’ın bağlı olduğu Horasan’da şekillenmesi Müslümanlarla Türklerin tarihi seyrini değiştirmişti. Çin baskısında dağınık bir şekilde yaşayan yerel Türk beyleri Talas Savaşı’nı müteakip gelişen olaylarla hem İslam dinine girmişler hem de Abbasi kadrolarında yerlerini almışlardı. Başlangıçta Ebû Müslim-i Horasânî’nin yanında önemli işler başaran Türkler, kısa sürede Abbasi halifelerinin dikkatini çektiler. Sadece askerî kabiliyetleri değil aynı zamanda itaatkâr oluşları ve Müslümanlara benzer yaşam tarzları bu iki milletin kaynaşmasını hızlandırdı. Bu makale; kuruluş aşamasında ve ilk dönemlerinde Abbasilerin devlet kademelerinde yer alan Türklerin, İslamiyetin bu en uzun ömürlü hanedanına etkisi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abbasiler, Tûrân, Mâverâünnehir, Talas

Kaynakça

• AGACANOV, G., Oğuzlar, (çev. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev), Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
• BARTHOLD, W., “Mâverâünnehr”, İA, c. 7, s. 408-409.
• __________, “Afşîn”, İA, c. 1, İstanbul 1978, s. 146.
• BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ el-Belâzurî, Fütûhu’l-büldân (Ülkelerin Fetihleri), (trc. Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• BOSWORTH, C. Edmund, “Afšīn”, Encyclopaedia Iranica, I/6, 1984, s. 589-591.
• __________, “Osrušana”, Encyclopaedia Iranica, July 20/2005, s. 924-925.
• __________, “Abbasid Caliphate”, Encyclopædia Iranica, I/1, s. 89-95.
• __________, “Mā wārā al-nahr”, Encyclopaedia Iranica, V, 2000, s. 852-859.
• __________, Doğuştan Günümüze İslam Devletleri: Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soykütüğü, (çev. Hande Canlı), Kaknüs Yayınlan, İstanbul 2005.
• CEHŞİYÂRÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdûs b. Abdillâh el-Cehşiyârî, Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-küttâb, (nşr. Mustafa es-Sekkā, İbrâhim el-Ebyârî ve Abdülhafîz Şelebî), Kahire 1980.
• DADAN, Ali, Eski Araplara Göre Türkler (Câhiliye Döneminden Emevîler’in Sonuna Kadar), Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2017.
• DEFRĒMERY, M., “Mēmoire Sur La Famille Des Sadjides”, Journal Asiatique, Paris 1848, s. 1-78.
• DRASXANAKERTC’I, Yovhannēs, History of Armenia, (trans. and commentary. Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A. 1987.
• EBÜ’L-FİDÂ, İmâdüddîn İsmâil b. Muhammed b. Ömer Ebü’l-Fidâ, Takvîmü’l-Büldân, (neşr. M. Reinaud), Paris 1840.
• ED-DÛRÎ, Abdülazîz, “Bağdat”, DİA, c. 4, 1991, s. 425-433.
• El-CAHIZ, Türklerin Faziletleri, (haz. Ramazan Şeşen), (takdim: Ekmeleddin İhsanoğlu), İSAR, İstanbul 2002.
• EN-LİN, Liu, “Talas Seferi Hakkında Yapılan Bir İnceleme”, VII. Türk Tarih Kongresi, c. I, 25-29 Eylül 1970, Ankara, s. 414-420.
• EZDÎ, Eş-Şeyhü’l İmâmü’l-âlim-i Cemâleddîn Ebî’l-Hasan Ali b. el-Fakîhü’l-İmâm-ı Ebî’l-Mansur Zâfir b. el-Hüseyin b. Gâzi el-Halebî el-Ezdî, Ahbârü ed-Düvelü’l-Müngatı‛a (ed-Devletü’s-Sâciye bi’l-Cibâl), (ed. G. W. Freytag), Locmani Fabulae et Plura Loca Ex Codicibus Maximan Partem Historicis Selecta in Usum Scholarum Arabicarum, Bonnae, Apud A. Marcum 1823.
• GHEWOND, Ghewond’s History, (Translated: Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, Long Branch, N. J., 2006.
• GÜLER, Nagehan, “Cengiz Hân’ın Mâverâünnehir’i Zaptı (1220)”, Anasay, Sy. 1, Ağustos 2017, s. 15-36.
• HAMEVÎ, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu‘cemü’l-büldân, c. 1-5, Beyrut 1977.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Magrib, (neşr. Vladimir Minorsky), (çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı), Kitabevi, İstanbul 2008.
• İBN A'SEM, Ebû Muhammed Ahmed b. A'sem el-Kûfî, Kitâbü'l-Fütûh, c. 1-8, Beyrut 1991.
• İBN HALDÛN, Abdurrahman İbn Haldûn, Târîhi İbn Haldûn (Dîvânü'l-mübtede ve'l-haber fî târîhi el-Arab ve'l-Berber ve men-âsarahüm min-zevi’sâni’lekber, c. 1-8, (neşr. Halil Şehade, Süheyl Zekkar), Beyrut 2000.
• İBN HAVKAL, Ebü’l-Kāsım İbn Havkal en-Nasîbî, Kitâb-ı Sûretü’l-arz, (Primum ed. M. J. De Goeje), (ed. J. H. Kramers), Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. 2, Leyden 1967.
• ÎBN KESÎR, Ebu'l-Fida İsmail İmadu'd-Din îbn Ömer îbn Kesîr îbn Davud îbn Kesîr el-Dımaşkî el-Kureyşî, el-Bidâye ve'n-Nihâye, c. 1-14, (çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1985.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, c. 1-18, (neşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ), (indeks. İbrâhim Şemseddin, Beyrut 1993), Beyrut 1992-1995.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), c. 1-10, (trc. heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
• İBNÜ’L-İMÂD, el-İmâm Şihâbüddîn Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Akeriyyî el-Hanbelî el-Dımaşkî, Şezerâtü’z-zeheb fi ahbâri men zeheb, c. 1-10, (neşr. Abdülkâdir el-Arnaût, Mahmûd el-Arnaût), Beyrut 1986-1995.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin-ŞEŞEN, Ramazan, Araplarla Türkler’in İlk Temasları, İki Tarafın Bakış Açısından Türk-Arap Münasebeti.
• İSTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-İstahrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, (tahk. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî), 1961.
• İSFAHÂNÎ, Ebü'l-Ferec el-İsfahânî, el-Egānî, c. 1-24, (tahk. Mustafa Saka), Kahire 1961.
• KAMERS, J. H., “Üşrûşene”, İA, c. 13, İstanbul 1986, s. 132.
• KĀRANG, A.-BAGLEY, F. R. C., “Afšīn b. Dīvdād”, Encyclopaedia Iranica, Vol. I, s. 591.
• KÖSE, Bayram Arif, Sâcoğulları ve Güney Kafkasya 276-317/889-929, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2017.
• __________, “Tûrân’da Türk Hakanlar Yurdu: Üşrûşene” İRTAD, Sy. 2, 2019, s. 1-23.
• MAÇOUDI, Les Prairies D’or, c. 1-9, (metin ve trc. C. Barbier de Meynard, Pavet de Courteille), A L’Imprimerie Impériale, Paris 1823-1877.
• MADELUNG, W., "The Minor Dynasties of Northem Iran", The Cambridge History of Iran, Vol. 4, (ed. R N. Frye), Cambridge University 2008, s. 198-249.
• __________, “Banū Sāj”, Encyclopaedia Iranica, Vol. III/7, s. 718-721.
• MAKDİSÎ, Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî, Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîḫ, (nşr. M. CL. Huart), Paris 1899-1919.
• MAKDİSÎ, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ eş-Şâmî el-Makdisî el-Beşşârî, Ahsenü’t-tekāsîm fî maʽrifeti’l-ekālîm, (neşr. M. J. De Goeje), Brill 1877.
• MINORSKY, Vladimir, Studies in Caucasian History, London 1953.
• İBN MİSKEVEYH, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Yaʽkūb Miskeveyh, Tecâribü’l-ümem ve Teʽâkibü’l-himem, c. 1-7, (neşr. Muhammed Ali Beydun), Beyrut 2003.
• ÖMERÎ, Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku’l ebsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), (çev. ve notlar: Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Ebû Bekir Sûlî”, DİA, c. 37, 2009, s. 492-493.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Mâverâünnehir”, DİA, c. 28, 2003, s. 177-180.
• SAVRAN, Ahmet, “İbrâhim b. Abbas Sûlî”, DİA, c. 37, 2009, s. 493-495.
• STRANGE, G. Le, The Lands of the Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem conquest to the time of Timur, Newyork 1873.
• SÛLÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ es-Sûlî, Ahbârü’r-Râzi-Billâh ve’l-Müttakīlillâh ev Târîhu’d-devleti’l-Abbâsiyye sene 322 ilâ sene 333 Hicriyye min Kitâbi’l-Evrâk, (neşr. Heyworth Dunne), Kahire 1935.
• TABERÎ, Ebî Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tarih-i Taberî (Târîhu’r-Rusûl ve’l-Mülûk), c. 1-15, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1960-1970.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “Talas Savaşı”, DİA, c. 39, 2010, s. 501.
• USTA, Aydın, “Üsrûşene”, DİA, c. 42, 2012, s. 391-392.
• YAʽKŪBÎ, Ahmed b. Ebî Yaʽkūb b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Yaʽkūbî, Târîhu’l-Yaʽkūbî, c. 1-2, (tahk. Abdülemir Mehna), Beyrut 2010.
• __________, Kitâbü’l-Büldân, (neşr. M. J. De Goeje), Leyden 1892.
• YILDIZ, Hakkı Dursun (ed.), “Abbâsîler Devri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 3, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, s. 15-498.
• __________, “Abbasiler Devrinde Türk Kumandanları el-Afşın Haydar b. Kâvûs”, İÜTED, Sy. 4-5, İstanbul 1974, s. 1-22.
• __________, “Abbâsîler”, DİA, c. 1, 1988, s. 31-48.
• __________, “Ebû Müslim-i Horasânî”, DİA, c. 10, 1994, s. 197-199.
• __________, “Ebü’l-Abbas es-Seffâh”, DİA, c. 10, 1994, s. 283-284.
• __________, İslâmiyet ve Türkler, Kamer Yayınları, İstanbul 2000.
• __________, “Türklerin Müslüman Olmaları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 6, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, s. 17-54.
• YİĞİT, İsmail, “Kuteybe b. Müslim”, DİA, c. 26, 2002, s. 490-491.