XIX. YÜZYILIN İLK YARISINDA HOKAND HANLIĞI’NDA KALEME ALINAN TARİHİ ESERLER

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 8, 1 - 22, 27.06.2022

Hüseyin Şen

Öz

1709 yılında Buhara Hanlığı’ndan ayrılarak Özbeklerin Ming boyu önderliğinde Fergana Vadisi merkezli kurulan Hokand Hanlığı, 1876 yılında Rus işgali ile tarih sahnesinden çekilmiştir. Hokand Hanlığı, 163 yılı aşkın bir süre zarfında Türkistan’da siyasi, ekonomik ve kültürel olaylarda önemli roller oynamıştır. Fergana Vadisi ve Kazak bozkırlarının bir bölümünde bir buçuk asırdan fazla hüküm süren Hokand Hanlığı’nın tarihinin aydınlatılmasında yerli kaynaklar büyük önem arz etmektedir. Hokand Hanlığı’nda tarih yazım geleneği XIX. asrın ilk yarısında şekillenmeye başlamıştır. Bu dönemde yazılan tarihi kaynaklar hükümdarların özel istekleri üzerine kaleme alınmıştır. Bildirimizde işleyeceğimiz XIX. asrın ilk yarısındaki tarihi kaynaklardan ilki Emirnâme isimli eserdir ve Alim Han (1799-1809) devrinde kaleme alınmıştır. Alim Han’a darbe yaparak tahta geçen kardeşi Ömer Han (1809-1822) döneminde ise tarih yazımı hız kazanmıştır. Ömer Han’ın devrini anlatan Ömernâme ve Şahnâme-i Nüsret Pâyâm isimli tarih kitapları dönemin ünlü şairleri tarafından yazılmıştır. Ömer Han’dan sonra tahta geçen oğlu Muhammed Ali Han (1822-1842)’ın dönemini anlatmak için mürebbiyesi Cihan Atın (Üveysi) tarafından yazılmaya başlayan Vâkıât-ı Muhammed Ali Han isimli eser ise müellifinin ölmesi sebebiyle tamamlanamamıştır. Doğu Türkistan Hocalar ailesine mensup, Alim Han ve Ömer Han’ın yeğeni Hakimhan Töre’nin kaleme aldığı Müntahabü’t-Tevarih, Alim Han, Ömer Han, Muhammed Ali Han ve Şir Ali Han (1842-1845) dönemlerini anlatan ana kaynaklardan birisidir. Muhammed Ali Han’ın 1842 yılında Buhara Emiri Nasrullah tarafından katledilmesi ve devamında gelişen olayları anlatan Şahnâme-i Divane Mutrib, Hokand tarih yazıcılığında yeni bir destan örneği olarak ortaya çıkmıştır. Şahnâme-i Divane Mutrib’de anlatılan olayların devamı niteliğinde olan ve aynı tarzda kaleme alınan Şahnâme-i Divane Andalib, Şir Ali Han’ın kahramanlıklarını ve Hokand Hanlığı’nı Buhara Emirliği’nin esaretinden kurtarmasını anlatmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hokand Hanlığı, Emirnâme, Ömernâme, Şahnâme-i Nüsret Pâyâm, Müntahabü’t-Tevarih, Vâkıât-ı Muhammed Ali Han, Şahnâme-i Divane Mutrib, Şahnâme-i Divane Andalib

THE HİSTORİCAL WORKS İN KOKAND KNATE İN THE FİRST HALF OF THE XIX. CENTURY

Öz

The Kokand Khanate, which was separated from the Bukhara Khanate in 1709 and established in the Fergana Valley under the leadership of the Ming tribe of the Uzbeks, withdrew from the historical scene in 1876 with the Russian occupation. The Khanate of Kokand played important roles in political, economic and cultural events in Turkestan for over 163 years. Kokand manuscripts are of great importance in illuminating the history of the Kokand Khanate, which ruled in the Fergana Valley and Kazakh steppes for more than a century and a half. Histography in the Kokand Khanate began in the first half of the XIX century. The historical sources written in this period were written upon the special requests of the rulers. I will also process the notification that the first of the historical sources in the first half of the XIX century is Emirnâme and it was written during the reign of Alim Khan (1799-1809). Historiography accelerated during the reign of his brother Ömer Khan (1809-1822), who took the throne after a coup d'etat against Alim Khan. The history books named Ömernâme and Şahname-i Nüsret Pâyâm, which describe the era of Ömer Khan, were written by the famous poets of the period. The work called Vâkıât-ı Muhammed Ali Han, which was started to be written by his teacher Cihan Atın (Üveysi) to describe the period of Muhammed Ali Khan (1822-1842), who came to the throne after Ömer Han, could not be completed due to the death of its author. Muntakhab Al-Tawarikh written by Alim Khan and Ömer Khan's nephew, Hakimhan Töre, who is a member of the East Turkistan Hodja family, is one of the main sources describing the periods of Alim Khan, Ömer Khan, Muhammed Ali Khan and Şirali Khan (1842-1845). Shahnâme-i Divane Mutrib, which tells about the murder of Muhammad Ali Khan by the Emir of Bukhara Nasrullah in 1842 and the events that followed, has emerged as a new epic example in Kokand historiography. Şahname-i Divane Andalib, which is a continuation of the events described in Şahname-i Divane Mutrib and written in the same style, tells about the heroism of Şirali Khan and his liberation of the Kokand Khanate from the captivity of the Bukhara Emirate.

Anahtar Kelimeler

Kokand Khanate, Emirnâme, Ömernâme, Şahnâme-i Nüsret Pâyâm, Muntakhab Al-Tawarikh, Vâkıâtı-ı Muhammed Ali Han, Şâhname-i Divane Mutrib, Şâhname-i Divane Andalib

Kaynakça

• Avaz Muhammed Attar Hukandî, Tarih-i Cehannamoyi (Olemni Kürsatuvçi Tarih), Çev, Şadman Vahidov, Akademik Yay. Taşkent 2012.
• Bulduk, Ü., Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Berikan Yay., Ankara 2006.
• Çelik, B., “Türkistanlı Bir Vakanüvisin Ortadoğu Seyahati”, Geçmiş ve Gelecek Bağlamında Ortadoğu, Ed. Zafer Gölen-Abidin Temizer, Podgorica 2018, s. 225-242.
• Erkinov, A., “Imitation of Timurids and Pseudo-Legitimation on the Orgins of a Manuscript Anthology of Poems Dedicated to the Kokand Ruler Muhammad Ali Khan (1822-1842), Translated Russian and Notes Jülgen Poul. Lagout Isabel Förster, GSAA, Online Working no.5, p. 3-18.
• Kamalova, Z., Hokand Hanlığı’nın Son Hükümdarı Hüdayar Han ve Dönemi (1845-1875) Fergana Vadisinde Rus İşgali, Cağaloğlu Akademi, İstanbul 2020.
• Kayumov, A., Quqan Adabiyot Muhiti (XVIII-XIX Asırlar), Özb. SSC FA Yayınları, Taşkent 1961.
• Kayyumov, Polâtcân D., Tezkira-i Kayyumi, C.II, Neş., Aziz Kayumov, Özb. Fa. El. Yazmaları Bölümü Neşriyat, Taşkent 1998.
• Kumru, Ç. “Tezkire-i Hocagân’a Göre Doğu Türkistan’da Hocalar Dönemi”, Ulakbilge, C. 5, S. 14, Ankara 2017, s. 1249- 1267
• Kurban, İ., Doğu Türkistan İçin Savaş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Kurbanali Hacı Halidoğlu, Tarih-i Hamse, Örnek Matbaası, Kazan 1910.
• Levi, Socott C., The Rise And Fall Of Khoqand: Central Asia İn The global Age, University of Pittsburg Press, Pittsburg 2010.
• Mirza Kalender Müşrif İsferegi, Şahnâme-i Nüsret Pâyâm, Rsuya İlimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü Sank-Petersburg, C 471.
• Muhammad Hakim Khan, Muntakhab Al-Tawarikh (Selected History), C.II, ed. Yayoi Kawahara&Koichi Heneda, Tokyo: Research Institu for Languages and cultures of asia and africa, Tokyo University of Foreingn Studies (ILCAA), 2006. Muhammad Hakim Khan, Muntakhab Al-Tawarikh (Selected History), C.I, ed. Yayoi Kawahara&Koichi Heneda, Tokyo: Research Institu for Languages and cultures of asia and africa, Tokyo University of Foreingn Studies (ILCAA), 2009.
• Muhammed Hakimhan Töre, Muntahab At-Tevorih (Hokadn ve Buhara Tarihi, Seyahat ve Hatıralar), Çev., Şadman Vahidov, Yengi Asır Evlodi, Taşkent 2010.
• Muntahab At-Tevarih, Podgotovka faksimil’nogo teksta, vvedenie ukazateli A. Muhtarovva; otv. Red. M.S. Asimov, C:I Duşanbe: Izd-vo “Danish”, 1983,1985.
• Nettleton, Susanna S., “Ruler, Patron,PoetcUmar Khan In The Blossoming Of The Khanate Of Qoqan, 1800-1820”, International Journal of Turkish Studies, V. 2, N.2, 1981-82, p. 127-140.
• Özbek Tilining İzahlı Lugatı, C. I, Rus Tili Neş. Moskva 1981.
• Şen, H. “Şahnâme-i Divane Andalib” İsimli Eserinin Hokand Hanlığı Tarihi Açısından Önemi, Arşiv Dünyası Dergisi, C.8, S.1,2021, s. 79-97.
• Şen, H. “Şair Mutrib’in “Şahnâme-i Divane Mutrib” Adlı Eserinin Hokand Hanlığı Tarihi Açısından Önemi”, Uluslararası Anadolu Araştırmaları Dergisi, C. 5, S.1, s. 342-358.
• Şen, H., “Ömer Han Dönemi Hokand Hanlığı (1809-1822)”, GTTAD, C.3, S. 5, Ocak 2021, s. 115-132.
• Şir Muhammed Akmal Hukandî, Emirnâme, Özb. FA ŞE El No:2322.
• Tagaev, M., “Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Kültürel Tarihi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Tekin, F.,“Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı”. Turkish Studies, 6 (1), 2011, s. 1841-1850.
• Üveysi, Vâkıât-ı Muhammed Ali Han, Öz. FA. ŞE. No 1837.
• Vahidov, Ş., Kukan Hanligida Tarihnavislik (Genezisi, Funksiyalari, Namoyandalari, Asarlari), Akadmnasher, Taşkent 2010.
• Yıldırım, İ., “Abdullâh Hâtifî’nin Hayatı Ve Bir Tarih Kaynağı Olarak Timurnâme’sinin Değeri”, Türkiyat Mecmuası, C.28, S. 2, s. 231-254.