Öz
Ṭabaqāt al-masāʾil, authored by Ottoman scholar Kınalızade Ali Efendi, is the first independent treatise on the characteristics and sources of the concepts ẓāhir al-riwāya and ghayr ẓāhir al-riwāya. These concepts are used to classify legal responsa of the Hanafi school of law transmitted from the school’s preeminent scholars in respect to their epistemological and referential value. Kınalızade brought together issues discussed in the school under three headings by adding fatāwā—the opinions of jurists who came after Abū Ḥanīfa and his students—alongside these two categories. He defined each category and provided examples. His definitions and categorizations of the concepts, particularly uṣūl and nawādir, influenced the following literature and these two concepts came to be understood according to Kınalızde’s definitions.
Ẓāhir al-riwāya appeared as an umbrella concept comprising uṣūl and jawāmiʿ in the legal questions tackled by the Hanafi school. By redefining uṣūl—a concept categorized under the heading of ẓāhir al-riwāya in the early period, firstly by Itqānī (d. 758/1357) and through his influence on certain Hanafi jurists like Bābartī (d. 786/1384), Badr al-Dīn al ʿAynī (d. 855/1451), and Qāsim b. Quṭlūbughā (d. 879/1474)—uṣūl and ẓāhir al-riwāya came to be used interchangeably. Following the same path, Kınalızade wrote an independent treatise on the subject, which led the new definition to circulate in Hanafi circles and opened a path for later scholarship to develop around the new definitions adopted in this treatise.
Just like the synonymous usage of uṣūl and ẓāhir al-riwāya, Kınalızade defined the concepts of ghayr ẓāhir al-riwāya and nawādir synonymously. He extended the meaning and scope of nawādir, a concept that had been put mostly under the heading of ghayr ẓāhir al-riwāya. Thereby, certain books, such as al-Raqqiyyāt, al-Kaysāniyyāt, al-Jurjāniyyāt, and al-Hārūniyyāt, which had been known as works of ghayr ẓāhir al-riwāya, came to be known as works of nawādir and were attributed to Shaybānī. However, even though al-Raqqiyyāt and al-Kaysāniyyāt belonged to Shaybānī, they were ultimately amālī works. In addition, while al-Jurjāniyyāt was another amālī work transmitted by Ali b. Ṣāliḥ from Abū Yūsuf, al-Hārūniyyāt belonged to Ḥasan b. Ziyād.
Classifying the Hanafi responsa under three categories in Ṭabaqāt al-masāʾil, Kınalızade assigns wider meanings to the concepts uṣūl and nawādir than in earlier periods. Kınalızade extended the meanings of the concepts of ẓāhir al-riwāya and ghayr ẓāhir al-riwāya, which Shaybānī used for identifying books, by adding legal questions and books belonging to Abū Ḥanīfa’s other students. He even formed a classification comprising all issues of the school by adding the responsa of other jurists under the heading of fatāwā. His definitions and classifications have reached us through later scholars who carried them on.
The treatise includes some information that does not conform to the early period in its presentation of new definitions of basic concepts under triple classification and for its examples of works. However, it remains significant as the first, and a uniquely independent, treatise on the categorization of the legal responsa in the Hanafi school and for its impact on the ensuing literature.
Anahtar Kelimeler
Hanafi school of law ṭabaqāt al-masāʾil ẓāhir al-riwāya ghayr ẓāhir al-riwāya al-uṣūl al-nawādir al-fatāwā
Kaynakça
- Aynî, Bedreddin, el Binâye şerhu’l-Hidâye, nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
- Bâbertî, el-İnâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
- Bedir, Mürteza, Buhara Hukuk Okulu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
- Bedir, Mürteza, “ez-Ziyâdât”, DİA, 2013, XLIV, 483-484.
- Boynukalın, Mehmet, el-Asl: Mukaddime, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
- Boynukalın, Mehmet, İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitâbu’l-Asl Adlı Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usulü Açısından Tahlîli, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.
- Cürcânî, Seyyid Şerîf, et-Ta‘rîfât, nşr. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1424/2003.
- Ençakar, Orhan, Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
- Ençakar, Orhan, “Bir Mezhebin Yitik Kültürü: Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü”, İslam Araştırmaları Dergisi, 44 (2020): 1-36.
- Furat, Ahmet Hamdi, Muallâ b. Mansûr’un Nevâdir’i ve Hanefi Mezhebi Literatüründeki Yeri, İstanbul: Reha Yayınları, 2013.
- Hamevî, Ahmed b. Muhammed, İthâfü’l-ahbâb bi-beyâni tabakāti mesâili kütübi’l-ashâb, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3706.
- Hâkim eş-Şehîd, el-Kâfî, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 545; Şehid Ali Paşa, nr. 912.
- Hatîb el Bağdâdî, Târîhu Medîneti’s-selâm, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/ 2001.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Şerhu Ukūdi resmi’l-müftî, Resâilü İbn Âbidîn içinde, I-II, y.y.: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
- İbn Ebü’l-Avvâm, Abdullah b. Muhammed, Fezâilü Ebî Hanîfe ve ahbârühû ve menâkıbüh, nşr. Latîfürrahman el Behrâicî, Mekke: el-Mektebetü’l-imdâdiyye, 1431/2010.
- İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî, nşr. Muhammed Muhamed Emîn – Nebîl Muhammed Abdülazîz, I-XIII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1984-2009.
- İtkānî, Gāyetü’l-beyân ve nâdiretü’l-akrân, Süleymaniye Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 367-368.
- İtkānî, Kitâbü’t-Tebyîn fî şerhi’l-Müntehab, Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 186.
- Kādîhân, el-Fetâvâ, nşr. Sâlim Mustafa el-Bedevî, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1430/2009.
- Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, I-VII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406/1986.
- Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, nşr. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
- Kaya, Eyyüp Said, “Zâhirü’r rivâye”, DİA, 2013, XLIV, 101-102.
- Kefevî, Mahmûd b. Süleyman, Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr, nşr. Saffet Köse v.dğr., I-IV, İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 1438/2017.
- Kınalızâde Ali Efendi, Hâşiye ale’l-Dürer, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 749; Yenicami, nr. 397; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 2454.
- Kınalızâde Ali Efendi, Risâle fî tabakāti’l-mesâil, Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 1212.
- Kudûrî, Şerhu Muhtasari’l Kerhî, Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 93.
- Kureşî, el Cevâhirü’l mudiyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed el Hulv, I-V, Kahire: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1413/1993.
- Leknevî, en Nâfiu’l kebîr limen yutâliu’l Câmia’s sagīr, Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 1411/ 1990.
- Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
- Leknevî, Umdetü’r-riâye alâ şerhi’l-Vikāye, nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc, I-VII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
- Mercânî, Nâzûratü’l hak fî farziyyeti’l işâ ve in lem yeğibi’ş şafak, nşr. Orhan Ençakar - Abdülkadir Yılmaz, Amman: Dârü’l-feth, 1433/2012.
- Mergīnânî, Burhâneddin, el Hidâye, nşr. Tılâl Yûsuf, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1415/1995.
- Nablusî, İsmâil b. Abdülganî, el-İhkâm fî şerhi Düreri’l hükkâm, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5184.
- Nâtıfî, el Ecnâs fî furûi’l fıkhi’l Hanefiyye, nşr. Abdullah b. Sa‘d et-Tuhays - Kerîm b. Fuâd el-Lem‘î, I-II, Medine: Dârü’l-me’sûr li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1437/2016.
- Orazov, Orazsahet, “Hanefi Fıkıh Edebiyatının Tasnifi: Kınalızâde Ali Çelebi’nin Risâle fî beyâni’l-ıstılâhâti’l-mütedâvilât fî kütübi’l-fıkh Adlı Risalesinin Tahlili, Tahkiki ve Çevirisi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 37 (2021): 365-396.
- Pîrîzâde İbrâhîm, Umdetü zevi’l-basâir li-halli mübhemâti’l-Eşbâh ve’n-nazâir, Mektebetü Câmiati’r Riyâd, nr. 1820.
- Safedî, A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-V, Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1418/1998.
- Saymerî, Hüseyin b. Ali, Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1405/1985.
- Semerkandî, Ebü’l-Leys, Kitâbü’n-Nevâzil, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2067.
- Serahsî, Şemsüleimme, el-Mebsût, I-XXX, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1409/1989.
- Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el Asl, nşr. Mehmet Boynukalın, I-XII, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
- Şeybânî, Muhammed b. Hasan, Cüz’ mine’l emâlî, nşr. Hâşim en-Nedvî v.dğr., Haydarâbâd: Matbaatü Dâireti’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1407/1986.
- Taşköprizâde Ahmed Efendi, Miftâhu’s saâde, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
- Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkādir, et-Tabakātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-IV, Kahire: Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1390/1970.
- Yılmaz, Okan Kadir, İlk Tedvin Döneminde Hanefî Mezhebi Literatürünün Kayıp Eserleri (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2017.
Öz
Hanefî mezhebinde herhangi fıkhî bir meseleye dair hüküm vermeden önce başta mezhep imamları olmak üzere mezhep ulemasından aktarılan mesâile bakıp, bunların geçtiği eserlerin ve mesâili aktarılan kişinin mezhep içindeki konumuna göre hüküm vermeye önem gösterilmiş ve bu tutum zamanla usûl-i iftâda bir kriter haline gelmiştir. Özellikle fetva ve kaza makamında bulunan Hanefîler tercih edilecek görüşü belirlemek üzere mezhep ulemasını, onlardan aktarılan mesâili ve bu mesâilin geçtiği kitapları bilgi ve kaynak değeri açısından “tabakātü’l-fukahâ”, “tabakātü’l-mesâil” ve “tabakātü’l-kütüb” gibi taksimlere tâbi tutarak ulema, mesâil ve kitaplar arasında bir hiyerarşi belirlemişlerdir.
Bu makale Osmanlı ulemasından Kınalızâde Ali Efendi’nin (ö. 979/1572) Hanefî mezhebinde aktarılan mesâilin hiyerarşisi hakkında sonraki literatürü belirleyen Tabakātü’l-mesâil isimli risalesinin tahkik ve tahlilini konu edinmektedir.
Anahtar Kelimeler
Hanefî mezhebi tabakātü’l-mesâil zâhirü’r-rivâye gayru zâhiri’r-rivâye usul nevâdir fetâvâ
Kaynakça
- Aynî, Bedreddin, el Binâye şerhu’l-Hidâye, nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/2000.
- Bâbertî, el-İnâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut: Dârü’l-fikr, t.y.
- Bedir, Mürteza, Buhara Hukuk Okulu, İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
- Bedir, Mürteza, “ez-Ziyâdât”, DİA, 2013, XLIV, 483-484.
- Boynukalın, Mehmet, el-Asl: Mukaddime, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
- Boynukalın, Mehmet, İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitâbu’l-Asl Adlı Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usulü Açısından Tahlîli, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.
- Cürcânî, Seyyid Şerîf, et-Ta‘rîfât, nşr. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye 1424/2003.
- Ençakar, Orhan, Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2019.
- Ençakar, Orhan, “Bir Mezhebin Yitik Kültürü: Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü”, İslam Araştırmaları Dergisi, 44 (2020): 1-36.
- Furat, Ahmet Hamdi, Muallâ b. Mansûr’un Nevâdir’i ve Hanefi Mezhebi Literatüründeki Yeri, İstanbul: Reha Yayınları, 2013.
- Hamevî, Ahmed b. Muhammed, İthâfü’l-ahbâb bi-beyâni tabakāti mesâili kütübi’l-ashâb, Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3706.
- Hâkim eş-Şehîd, el-Kâfî, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 545; Şehid Ali Paşa, nr. 912.
- Hatîb el Bağdâdî, Târîhu Medîneti’s-selâm, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/ 2001.
- İbn Âbidîn, Muhammed Emîn, Şerhu Ukūdi resmi’l-müftî, Resâilü İbn Âbidîn içinde, I-II, y.y.: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
- İbn Ebü’l-Avvâm, Abdullah b. Muhammed, Fezâilü Ebî Hanîfe ve ahbârühû ve menâkıbüh, nşr. Latîfürrahman el Behrâicî, Mekke: el-Mektebetü’l-imdâdiyye, 1431/2010.
- İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî, nşr. Muhammed Muhamed Emîn – Nebîl Muhammed Abdülazîz, I-XIII, Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 1984-2009.
- İtkānî, Gāyetü’l-beyân ve nâdiretü’l-akrân, Süleymaniye Ktp., Hacı Selim Ağa, nr. 367-368.
- İtkānî, Kitâbü’t-Tebyîn fî şerhi’l-Müntehab, Kütahya Vahîd Paşa Ktp., nr. 186.
- Kādîhân, el-Fetâvâ, nşr. Sâlim Mustafa el-Bedevî, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1430/2009.
- Kâsânî, Bedâiu’s-sanâi‘, I-VII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1406/1986.
- Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, nşr. M. Şerefeddin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
- Kaya, Eyyüp Said, “Zâhirü’r rivâye”, DİA, 2013, XLIV, 101-102.
- Kefevî, Mahmûd b. Süleyman, Ketâibü a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr, nşr. Saffet Köse v.dğr., I-IV, İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 1438/2017.
- Kınalızâde Ali Efendi, Hâşiye ale’l-Dürer, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 749; Yenicami, nr. 397; Kasîdecizâde Süleyman Sırrı, nr. 2454.
- Kınalızâde Ali Efendi, Risâle fî tabakāti’l-mesâil, Diyanet İşleri Başkanlığı Ktp., nr. 1212.
- Kudûrî, Şerhu Muhtasari’l Kerhî, Köprülü Ktp., Hâfız Ahmed Paşa, nr. 93.
- Kureşî, el Cevâhirü’l mudiyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed el Hulv, I-V, Kahire: Hecer li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1413/1993.
- Leknevî, en Nâfiu’l kebîr limen yutâliu’l Câmia’s sagīr, Karaçi: İdâretü’l-Kur’an ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 1411/ 1990.
- Leknevî, el-Fevâidü’l-behiyye, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, t.y.
- Leknevî, Umdetü’r-riâye alâ şerhi’l-Vikāye, nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc, I-VII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2009.
- Mercânî, Nâzûratü’l hak fî farziyyeti’l işâ ve in lem yeğibi’ş şafak, nşr. Orhan Ençakar - Abdülkadir Yılmaz, Amman: Dârü’l-feth, 1433/2012.
- Mergīnânî, Burhâneddin, el Hidâye, nşr. Tılâl Yûsuf, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1415/1995.
- Nablusî, İsmâil b. Abdülganî, el-İhkâm fî şerhi Düreri’l hükkâm, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5184.
- Nâtıfî, el Ecnâs fî furûi’l fıkhi’l Hanefiyye, nşr. Abdullah b. Sa‘d et-Tuhays - Kerîm b. Fuâd el-Lem‘î, I-II, Medine: Dârü’l-me’sûr li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1437/2016.
- Orazov, Orazsahet, “Hanefi Fıkıh Edebiyatının Tasnifi: Kınalızâde Ali Çelebi’nin Risâle fî beyâni’l-ıstılâhâti’l-mütedâvilât fî kütübi’l-fıkh Adlı Risalesinin Tahlili, Tahkiki ve Çevirisi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 37 (2021): 365-396.
- Pîrîzâde İbrâhîm, Umdetü zevi’l-basâir li-halli mübhemâti’l-Eşbâh ve’n-nazâir, Mektebetü Câmiati’r Riyâd, nr. 1820.
- Safedî, A‘yânü’l-asr ve a‘vânü’n-nasr, nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-V, Beyrut-Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1418/1998.
- Saymerî, Hüseyin b. Ali, Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1405/1985.
- Semerkandî, Ebü’l-Leys, Kitâbü’n-Nevâzil, Nuruosmaniye Ktp., nr. 2067.
- Serahsî, Şemsüleimme, el-Mebsût, I-XXX, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1409/1989.
- Şeybânî, Muhammed b. Hasan, el Asl, nşr. Mehmet Boynukalın, I-XII, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
- Şeybânî, Muhammed b. Hasan, Cüz’ mine’l emâlî, nşr. Hâşim en-Nedvî v.dğr., Haydarâbâd: Matbaatü Dâireti’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1407/1986.
- Taşköprizâde Ahmed Efendi, Miftâhu’s saâde, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
- Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkādir, et-Tabakātü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-IV, Kahire: Lecnetü ihyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1390/1970.
- Yılmaz, Okan Kadir, İlk Tedvin Döneminde Hanefî Mezhebi Literatürünün Kayıp Eserleri (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2017.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 9 Şubat 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 |