Al-Shāfiʿī’s Theory of Intra-source Abrogation and its Interpretations in Shāfiʿī School of Thought

Yıl 2020, , 1 - 44, 01.01.2020

Nail Okuyucu

https://doi.org/10.26570/isad.650133

Cited By: 3

Öz

Personal
schools of legal thought began to form towards the end of first Islamic century
and varied in respect to the circle, teacher, and methodology. The
transformation of these personal schools into doctrinal schools by the middle
of the second century was an important turning point in Islamic legal history.
The studies of Mālik (d. 179/795) and his followers as the dominant
jurisprudential thought in the Hijaz and the studies of Abū Ḥanīfa (d. 150/767) and his
followers as the dominant jurisprudential thought in Iraq turned into the
Mālikī and Ḥanafī schools of thought. Testifying
personally to this process, al-Shāfiʿī (d. 204/820) developed a particular
approach to sources distinct from the two prevalent schools of Malikism and
Hanafism. This approach raised the authority of oral reports, transmitting both
the Prophet’s tradition and the earliest Islamic experience, and intended to
define jurisprudential reasoning (ijtihād). Al-Shāfiʿī explained these
two points in his famous work, al-Risāla, by identifying ḥadīth with sunna and identifying
ijtihād with qiyās (analogy). Therefore, in parallel to
concentrating on studies of transmission, he both tried to assign a theoretical
component to the approach of the people of the tradition (ahl al-ḥadīth) by raising the legal
value of individual transmissions and also stood against the legal background
of other opponent circles. Ancient schools defended their ideas in the context
of general legal principles as well as by accepting certain important
assumptions. Al-Shāfiʿī especially struggled against the Mālikī approach of
excluding many reports by relying on the Medina experience; and he challenged
the Ḥanafī school by focusing on its
regional legal background as well as its general legal theory of analogy and
juristic preference (istiḥsān). Al-Shāfiʿī’s treatment
of abrogation and particularly his approach to cross-source abrogation
constituted a significant part of his endeavor to raise the legal value of ḥadīth.

The
question of abrogation that had been debated for the first two centuries of
Islamic history took on a new dimension due to al-Shāfiʿī’s aforementioned
theory of source. The most salient aspect of his idea of abrogation was his
opposition to cross-source abrogation between the Quran and sunna. In
accordance with his theory of source and interpretation that he developed
through the concept of statement (bayān), Al-Shāfiʿī sought to
assign a space to abrogation that would not belie the principles of this theory
and devised the changes as examples of abrogation as an intra-source process.
Finding cross-source abrogations unacceptable for his theory, al-Shāfiʿī
considered the abrogation of prophetic traditions by the Quran as a great
threat to the reliability of ḥadīths and viewed the
abrogation of Quran by prophetic traditions as an inverted process of
statements. Al-Shāfiʿī, who tried to apply this theory to the most widely known
issues, had difficulty in explaining certain points despite his great effort
and seemed to include prophetic traditions to an abrogation by Quran.

Although
al-Shāfiʿī’s theory of intra-source abrogation was adopted by his first
students and jurists known as “People of Egypt,” such as al-Buwayṭī (d. 231/846) and
al-Muzanī (d. 264/878), it was challenged by certain scholars among the second
generation Shāfiʿīs. Some scholars from this generation—whose affiliation to
Shāfiʿism was dubious and who deserve to be called among the people of
tradition, such as Muḥammad b. Naṣr al-Marwazī (d. 294/906)
and Ibn Khuzayma (d. 311/924), as well as al-Ṭabarī (d. 310/923), who
turned into an independent jurist—adopted cross-source abrogation. Ibn Surayj
(d. 306/918), who was a central figure in the formative period of the school
due to his jurisprudential efforts, students, and works, seemed to adopt
al-Shāfiʿī’s theory of intra-source abrogation but added a new dimension to the
debate by differentiating rational possibility, religious possibility, and
actual occurrence, thereby paving the way for new interpretations within the
school. Ibn Surayj’s students sought possibilities of transforming the theory
of abrogation without contradicting al-Shāfiʿī’s theory of statement; after a
certain date, their followers found an appropriate venue for abandoning the
theory by ascribing multiple views to al-Shāfiʿī. Some Shāfiʿī scholars in the
fourth/tenth century confessed to the difficulty of defending al-Shāfiʿī on
this point and openly expressed the necessity of abrogation of the prophetic
tradition by the Quran by disregarding far-fetched interpretations.  

Al-Juwaynī
(d. 478/1085) and al-Ghazzālī (d. 505/1111), as scholars of theological theory,
abandoned al-Shāfiʿī’s theory of intra-source abrogation, especially by relying
on al-Bāqillānī (d. 403/1013). These theologians—who developed a new approach
to statement as the main concept for the approach to sources and
interpretations and showed that cross-source abrogation did not belie the
concept of statement—used al-Shāfiʿī’s conclusions based on Quranic verses and
turned these verses into evidence for the opposing views, redesigned the
Quran-Sunna relations based on the holistic view of revelation, and sought to
show that al-Shāfiʿī’s concern for the threat posed by cross-source abrogation
for the prophetic tradition was unfounded. Al-Ghazzālī also adopts Al-Juwaynī’s
challenges, which were partially based on al-Bāqillānī’s views. As for Fakhr
al-dīn al-Rāzī (d. 606/1210), cross-source abrogation evolved into prevalent
views among theologian Shāfiʿī theoreticians and commentators of al-Rāzī’s
works also adopted this position. Besides, Shirāzī (d. 476/1083) and Sam‘ānī
(d. 489/1096), who had a distant position in respect to Ashʿarī theology, could
not abandon intra-source abrogation completely but continued defending their
leaders in respect to abrogation of Quran by prophetic traditions.    

This
paper examines first al-Shāfiʿī’s theory of intra-source abrogation in the
legal context of the second/eighth century and investigates the background for
his opposition to cross-source abrogation. It then traces how this theory of
abrogation was received and treated, what kinds of challenges it faced, and how
it was abandoned. To do so, it tries to identify the arguments of various
scholars involved in this debate and highlight their novel contributions.
Taking al-Shāfiʿī and Shafiism as example, the paper aims at demonstrating that
the contextual meaning of a jurist’s and a school’s position and their
approaches to some theoretical issues may change when the context differs. In
addition, it tries to show that the jurisprudential affiliation may lose its
importance in theoretical theological debates and theoretical disagreements may
not align with school affiliations.  

Anahtar Kelimeler

Al-Shāfi‘ī, Qur’ān, Sunna, Islamic legal theory, mutakallimūn

Şâfiî’nin Kaynak İçi Nesih Teorisi ve Şâfiî Fıkıh Geleneğinde Yorumlanış Biçimleri

Öz

İslâm hukuk tarihinde doktriner mezheplerin teşekkül sürecinin başladığı bir dönemde hayat süren Şâfiî (ö. 204/820), önde gelen fıkhî çevrelerin başında bulunan Ebû Hanîfe ve Mâlik b. Enes’ten farklılaşan bir kaynak telakkisine sahiptir. Şâfiî, rivayetler etrafındaki uğraşıların yoğunlaşmasına paralel olarak haber-i vâhidin delil değerinin arttığı bu dönemde, diğer çevrelerin bölgesel hukuk geçmişi ve genel hukuk ilkeleri çerçevesindeki bazı kabullerine karşı çıkmış ve bu kabullerden ötürü kimi zaman rivayetleri terketmelerini yanlış bulmuştur. Onun nesihle ilgili görüşleri ve yaklaşımları, bu rivayetlerin delil değerini ispat için harcadığı yoğun mesainin önemli bir başlığını teşkil eder. Şâfiî’nin geliştirdiği nesih anlayışının en bariz tarafı, Kur’an ve Sünnet arasında yürütülen çapraz nesih ilişkisine karşı çıkması ve hükümlerde nesih kabilinden yaşanan değişimleri kaynakların kendi içinde yürüyen bir süreç olarak tasarlamasıdır. Şâfiî’nin Sünnet’in hücciyeti ile ilgili tartışmalar bağlamında önem arzeden yaklaşımı, belli bir müddet sonra mezhebini benimseyen fakihlerin sorgulamasıyla karşılaşmış ve giderek terkedilmiştir. Bu makalede, ilk olarak Şâfiî’nin nesih teorisi kaynak telakkisini dayandırdığı esaslar bağlamında ele alınacak, ardından Şâfiî âlimlerin değerlendirmeleri ışığında mezhep içerisinde nasıl yorumlandığı üzerinde durulacaktır. Makale, Şâfiî ve Şâfiîlik üzerinden bir müçtehidin ve mezhebin usulî tavrının ve kimi usul meselelerine yaklaşımlarının bağlam içinde kazandıkları anlamı ve bağlamın değişmesiyle görüşlerin de değişebildiğini; mütekellimîn usul yazımında fürûdaki mensubiyetlerin bir noktadan sonra belirginliğini yitirdiğini ve usulî ayrışmaların mezhep mensubiyetiyle birebir örtüşmediğini göstermeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Şâfiî, nesih, Kur’an, Sünnet, fıkıh usulü, mütekellimîn

Kaynakça

• Aktepe, İshak Emin, “İmam Şâfîi’nin Ehl-i Kelâm ve Mâlikîlere Karşı Hadis Savunusu”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 6/1 (2008): 111-33.
• Altay, Şeyma, “Mukâtil b. Süleyman Örneğinde Erken Dönem Nesih Algısı”, Usûl: İslam Araştırmaları, 23 (2015): 45-66.
• Âmidî, Seyfeddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, nşr. Abdürrezzâk Afîfî, I-IV, Beyrut - Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, t.y.
• Bâcî, İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl, nşr. Abdülmecid Türkî, I-II, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1407/1986.
• Beroje, Sahip, “İmam Şafiî’nin Nesh Anlayışı ve İlk Şâfiî Usulcülerin Buna Yönelik Eleştirileri”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/1 (2007): 53-82.
• Birışık, Abdülhamit, “Nesih”, DİA, 2006, XXXII, 584-586.
• Boynukalın, Ertuğrul, İbn Cerîr et-Taberî ve Fıkıh Düşüncesi, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2011.
• Burton, John, The Sources of Islamic Law: Islamic Theories of Abrogation, Edinburgh: Edinburgh University, 1990.
• Büveytî, Muhtasarü’l-Büveytî, nşr. Ali Muhyiddin el-Karadâğî, Beyrut: Dârü’l-minhâc, 1436/2015.
• Cessâs, el-Fusûl fi’l-usûl, nşr. Uceyl Câsim en-Neşemî, I-IV, Küveyt: Vizâretü’l-evkāf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1405/1985.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn, et-Telhîs fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî - Şübbeyr Ahmed el-Ömerî, I-III, Beyrut: Dârü’l-beşâiri'l-İslâmiyye, 1417/1996.
• Ebû Hanîfe, el-Âlim ve’l-müteallim, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, trc. Mustafa Öz, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1992.
• Ebû Ubeyd, Kāsım b. Sellâm, en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’âni’l-azîz, nşr. Muhammed b. Sâlih el-Müdeyfir, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1997.
• Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, el-Mu‘temed, nşr. Halîl el-Meys, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• Erdem, Erol, Şâfiî Usûlcülerin İmam Şâfiî’nin Usûlünü Temsil Sorunu: Beyan, Âmm-Hâss, Nesh, Haber-i Vahid (doktora tezi, 2008), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan, Makālâtü’l-İslâmiyyîn, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, I-II, Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1426/1995.
• Fahreddin er-Râzî, el-Mahsûl, nşr. Tâhâ Câbir el-Alvânî, I-VI, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1418/1997.
• Gazzâlî, el-Menhûl, nşr. M. Hasan Heyto, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1400/1980.
• Gazzâlî, el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, I-II, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1324.
• Gürkan, Menderes, “İmam Şafiî Öncesi Nesih Kavramı ve Şafiî’nin Deliller Arası Nesih Anlayışı”, Uluslararası İmam Şafiîi Sempozyumu, ed. Mehmet Bilen, İstanbul: Kent Işıkları, 2012, s. 836-56.
• İbn Fûrek, Mücerredü makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî, nşr. D. Gimaret, Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1987.
• İbn Huzeyme, Sahîhu İbn Huzeyme, nşr. M. Mustafa el-A‘zamî, I-IV, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1975.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm, nşr. M. İbrâhim el-Bennâ v.dğr., I-VIII, İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.
• İltaş, Davut, Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Tefsirciler, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• İsnevî, Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vüsûl, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• Karâfî, Şehâbeddin, Şerhu Tenkīhi’l-fusûl, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1424/2004.
• Koca, Ferhat, İslâm Hukuk Metodolojisinde Tahsis, İstanbul: İSAM Yayınları, 1996.
• Lowry, Joseph E., Early Islamic Legal Theory: The Risāla of Muhammad b. Idrīs al-Shāfi̒ī, Leiden: Brill, 2007.
• Mâverdî, el-Hâvi’l-kebîr fî fıkhi mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî, nşr. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-XVIII, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1414/1994.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed, Menâkıbü Ebî Hanîfe, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1401/1981.
• Melchert, Christopher, “IX. [III.] Yüzyıl Boyunca Nesih: Şafiî, Ebû Ubeyd, Muhâsibî ve İbn Kuteybe”, trc. Nail Okuyucu, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 40 (2011): 201-22.
• Mervezî, Muhammed b. Nasr, es-Sünne, nşr. Ebû Usâme Selîm b. Îyd el-Hilâlî, Küveyt: Müessesetü Gırâs li’n-neşr li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1426/2005.
• Müslim b. Haccâc, Sahîhu Müslim, I-III, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Nehhâs, en-Nâsih ve’l-mensûh, nşr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed, Küveyt: Mektebetü’l-felâh, 1408/1988.
• Okuyucu, Nail, Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci, İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Okuyucu, Nail, “Shâfi’î Usûl Thought in Late Third-Century Ah: Edition, Translation, and Interpretation of Chapters on Usûl al-Fiqh in al-Wadâ’ı’ by Ibn Surayj (d. 306/918)”, Ilahiyat Studies: A Journal on Islamic and Religious Studies, 7/1 (2016): 87-133.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer, Kavâtıu’l-edille fi’l-usûl, nşr. M. Hasan İsmâil eş-Şâfiî, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1999.
• Sübkî, Takıyyüddin – Tâceddin es-Sübkî, el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Şâfiî, er-Risâle, nşr. Ahmed M. Şâkir, Kahire: Mektebetü’l-Halebî, 1358/1940.
• Şâfiî, The Epistle on Legal Theory, çev. Joseph E. Lowry, New York: New York University Press, 2013.
• Şah Veliyyullah, el-Fevzü’l-kebîr fî usûli’t-tefsîr, çev. Selmân el-Hüseynî en-Nedvî, Kahire: Dârü’s-sahve, 1407/1986.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ, el-Muvâfakāt fî usûli’ş-şerîa, nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân, I-VII, Huber: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şîrâzî, Ebû İshak, et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh, nşr. M. Hasan Heyto, Dımaşk: Dârü’l-fikr, 1403/1983.
• Şîrâzî, Ebû İshak, Şerhu’l-Lüma‘, nşr. Abdülmecîd Türkî, I-II, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• Tok, Fatih, “Ebû Hanîfe’nin Nesih Anlayışı”, Usûl: İslam Araştırmaları, 24 (2015): 7-32.
• Tûfî, Şerhu Muhtasari’r-Ravza, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî I-III, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1407/1987.
• Zerkeşî, Bedreddin, el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh, I-VI, Abdülkādir Abdullah el-Ânî v.dğr., Küveyt 1413/1992.
• Zeyd, Mustafa, en-Nesh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm: Dirâse teşrîiyye târîhiyye nakdiyye, I-II, Mansûre: Dârü’l-vefâ, 1408/1987.