İslam’ın Erken Döneminde Şam Bölgesindeki Askerî-İdarî Bölgelerin (Cünd/Ecnâd) Oluşumu ve Bizans (Doğu Roma) Toprak Sisteminin Etkisi

Yıl 2021, , 69 - 102, 29.01.2021

Halil İbrahim Yılmaz

https://doi.org/10.26570/isad.846693

Cited By: 1

Öz

Lugatte “ordu, askerî birlik” anlamlarına gelen cünd (çoğulu: ecnâd), terim anlamıyla daha çok erken dönem İslam tarihinde Şam bölgesinde tesis edilen askerî-idarî bölgeleri ifade etmek için kullanılmıştır. Ninevâ (Ninova) savaşında Sâsânîler’i mağlup ederek bu bölgede yeniden hâkimiyet kuran Bizanslılar’ın elinde bulunan Şam bölgesi, müslümanların yaptıkları fetih harekâtının ardından İslam topraklarına dahil olmuştur. Fethinden sonra Şam bölgesinde başlangıçta Ürdün, Filistin, Dımaşk ve Humus cündleri kurulmuş, Emevîler döneminde ise bunlara beşinci cünd olarak Kınnesrîn eklenmiştir. İslam hâkimiyetindeki topraklar arasında yalnızca Şam bölgesinde uygulandığı tespit edilen cünd taksimatı, Abbâsîler döneminde de bazı değişikliklere uğramış, süreç içerisinde (özellikle Haçlı seferlerinin getirdiği kargaşa ortamıyla birlikte) dağılmaya yüz tutmuş ve zamanla bu uygulama terkedilmiştir. Bu makalede Şam cündlerinin ne zaman kurulduğu, ne tür değişiklikler geçirdiği, kapsamı ve bünyesindeki yerleşim yerleri ve ekonomik durumuna dair ayrıntılı bir araştırma yapılmıştır. Bununla birlikte cünd sisteminin, köken ve oluşum itibariyle ilk defa müslümanların teşkil ettikleri bir idarî sistem mi, yoksa yapısal anlamda önceki Bizans sisteminden mülhem mi sürdürüldüğü sorusunun yanıtı aranmaya çalışılmıştır. Sonuçta cünd sisteminin kuruluşunda kendi dinamiklerinin yanı sıra, birçok benzer yönlerinin bulunmasından dolayı önceki Bizans askerî-idarî sisteminden istifade edildiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam tarihi, Bizans, cünd, ecnâd, Şam, toprak sistemi

Formation of Military-Administrative Districts (Jund/Ajnād) in Bilād al-Shām (Greater Syria) During the Early Islamic Period and the Influence of the Byzantine (the Eastern Roman Empire) Land Regime

Öz

Muslims captured vast lands following the early conquests by the Prophet and first caliphs, extending their control beyond the Arabian Peninsula. They accommodated the local social, administrative, and cultural heritage in order to take control over the region. Just like all civilizational “interactions,” certain practices remained similar to their earlier instantiations. One of these practices was the system of jund, which was applied following the conquest of Bilād al-Shām (Greater Syria). Jund (pl. ajnād), literally meaning “army—military districts,” described military-administrative districts established in Bilād al-Shām (a region covering from Syria, Jordan, Palestine, Lebanon and southern Turkey) in early Islamic history.
Looking at administrative reforms in Bilād al-Shām before the Islamic conquests, the system initiated by Roman Emperor Diocletian (284-305) prevailed in the east of the empire until the 6th century. This administrative structure, also called Dioecesis Orientis (Eastern Provinces) and made up of eleven provinces at the eastern border of the Byzantine empire, survived until the end of the 6th century and was replaced by another military-administrative structure called thema. It is still debated where in Byzantine lands these themas were established, supposedly initiated by Emperor Heraclius (610-641).
When looking at the conditions of Bilād al-Shām before the Islamic conquests, it appears that the Byzantines reestablished control over the region by defeating the Sasanians at the Battle of Nineveh. The region came under control of the Muslims through military conquests. After these conquests, Muslims initiated a new military and administrative structure called jund. The junds were established first in Jordan, Palestine, Damascus, and Homs. The Umayyads added to these a fifth jund in Qinnasrin. The jund divisions, which seems to have existed only in Bilād al-Shām under Muslim rule, underwent some transformations by the establishment of ‘awāṣim and thughūr cities by the Abbasids. The junds of Bilād al-Shām began to dissolve in time—especially due to the turmoil caused by the Crusades—and this system was abandoned.
This study focuses on the origins and formation of junds as well as on the Byzantine influence in their establishments. It first examines the kinds of administrative systems that were applied in Byzantine Bilād al-Shām. Then, it reviews the information provided in primary sources about the process of the formation of the jund system. It brings together accounts in Balādhurī, who was the first author relaying the formation and transformation of the junds, and other works on geography penned by Muslims. It provides an overview of the junds’ administrative structures (such as changes in time, subdistricts, and capitals) and on economic structures (like annual tax resources both in kind and in cash and the coin known as jundī etc.). In addition, it includes tables comparing amounts of taxes varying by different geographic districts in Bilād al-Shām. Moreover, it also seeks answer to the question whether the jund system was an administrative district formed first by Muslims or inspired by previous Byzantine examples.
Modern historians discuss whether the jund system in Bilād al-Shām was a Muslim invention or a continuation of the Byzantine administrative system. Although some argue that the Diocletian system existed in Bilād al-Shām before the Muslim conquests, it is worth noting that Irfan Shadid, a specialist on Arab-Byzantine relations, underlined the existence of quadripartite division formed by Heraclius, as he called it “unfinished Byzantine themas.” According to him, between the Battle of Nineveh in 628 (ending Sasanian control in Bilād al-Shām) and the Battle of Yarmuk in 636 (in which the Byzantines lost control in Bilād al-Shām), Heraclius established a quadripartite system. The four junds that formed after the Muslim conquests (Jordan, Palestine, Damascus and Homs) were actually a continuation of the prior system (and later the fifth jund would be established in Qinnasrin). My research in this paper adopts this argument, because it seems to have stronger historical basis. Therefore, the details of this perspective supporting the Byzantine origins of the junds of Bilād al-Shām seems to have qualitatively and quantitatively solid ground. Ultimately, the study argues that the junds shared many common aspects with previous Byzantine systems and thus stood largely as a continuation of these previous systems.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Byzantium, Jund, Ajnād, Bilād al-Shām, Land System

Kaynakça

• Avcı, Casim, “Sugūr”, DİA, 2009, XXXVII, 473-474.
• Avni, Gideon, The Byzantine-Islamic Transition in Palestine: An Archaeological Approach, Oxford: Oxford University Press, 2014.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler (1250-1517), İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Belâzürî, el-Büldân ve fütûhuhâ ve ahkâmüh, nşr. Süheyl Zekkâr, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1412/1992.
• Bonner, Michael, “The Naming of the Frontier: Awāsım, Thughūr, and the Arab Geographers”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 57/1 (1994): 17-24.
• Brooks, E. W., “Arabic Lists of the Byzantine Themes”, The Journal of Hellenic Studies, 21 (1901): 67-77.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd, es-Sıhâh: Tâcü’l-luga, nşr. Ahmed Abdülgafûr Attâr, I-IV, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• “Cünd”, İslâm Ansiklopedisi (İA), 1977, III, 239.
• Demirci, Mustafa, İslamın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul: Kitabevi, 2003.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, nşr. A. P. van Leeuwen - A. Ferré, I-II, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1992.
• Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī, Târîh, nşr. Şükrullah b. Ni‘metullah el-Kūcânî, Dımaşk: Mecmau’l-Lugati’l-Arabiyye, 1980.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbü’l-luga, I-VIII, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fayda, Mustafa, “Hz. Ömer’in Divan Teşkilâtı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul: Çağ Yayınları, 1986, II, 107-176.
• Ferezdak, Dîvânü’l-Ferezdak, nşr. Ali Fâûr, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407/1987.
• Gassânî, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Feyz, Ahbâr ve hikâyât, nşr. İbrâhim Sâlih, Beyrut: Dârü’l-beşâir, 1994.
• Gözübenli, Beşir, “Day‘a”, DİA, 1994, IX, 57-58.
• Haldon, John, “Seventh-Century Continuities and Transformations: The Ajnâd and the ‘Thematic Myth’”, The Byzantine and Early Islamic Near East, ed. A. Cameron, Princeton: The Darwin Press, 1995, III, 379-423.
• Haldon, John, Byzantium in the Seventh Century, Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-Ayn, nşr. Mehdî el-Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî, I-VIII, Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-hilâl, t.y.
• Honigman, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, çev. Fikret Işıltan, İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım, Târîhu medîneti Dımaşk, nşr. Amr b. Garâme el-Amrî, I-LXXX, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1415-21/1995-2001.
• İbn Cübeyr, Endülüsten Kutsal Topraklara, çev. İsmail Güler, İstanbul: Selenge Yayınları, 2003.
• İbn Havkal, Sûretü’l-arz, nşr. J. H. Kramers, I-II, Beyrut: Dâru Sâdır, 1938-39.
• İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, nşr. M. J. de Goeje, Leiden: Brill, 1889.
• İbn Kuteybe, el-Meâni’l-kebîr fî ebyâti’l-meânî, nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî, I-III, Haydarâbâd: Dâiretü’l-maârifi’l-Osmâniyye, 1368/1949.
• İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Rüste, el-A‘lâku’n-nefîse, nşr. M. J. de Goeje, Leiden: E. J. Brill, 1892.
• İbn Saîd el-Mağribî, Bastü’l-arz fi’t-tûl ve’l-arz, nşr. J. V. Gines, Tıtvân: Ma‘hedü Mevlây el-Hasan, 1958.
• İbn Sîde, el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-a‘zam, nşr. Abdülhamîd Hindâvî, I-XI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Fakīh, Kitâbü’l-Büldân, nşr. Yûsuf el-Hâdî, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1416/1996.
• İstahrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, nşr. M. J. de Goeje, Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Jones, A. H. M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford: The Clarendon Press, 1971.
• Keçiş, Murat – Cüneyt Güneş, “Bizansın Anadolu’daki Yeni Düzeni: Thema Sistemi’nin Ortaya Çıkışı ve Problemler”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19 (2018): 95-107.
• Kennedy, Hugh, “Towns of Bilād al-Shām and the Arab Conquest”, Proceedings of the Symposium on Bilād al-Shām during the Byzantine Period, ed. M. Adnan Bakhit – M. Asfour, Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1986, II, 88-99.
• Lammens, H., “Câbiye”, İA, 1977, III, 5-6.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed, Ahsenü’t-tekāsîm, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin, et-Tenbîh ve’l-işrâf, nşr. Abdullah İsmâil es-Sâvî, Kahire: Dârü’s-Sâvî, t.y.
• Muhammed Fuâd Abdülbâkī, el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire: Dârü’l-hadîs, 2007.
• Muhammed Kürd Ali, Hıtatü’ş-Şâm, I-VI, Dımaşk: Mektebetü’n-Nûrî, 1983.
• Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, nşr. Yahyâ el-Haşşâb, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-cedîd, 1983.
• Osman, Fethî, el-Hudûdü’l-İslâmiyyetü’l-Bîzantıyye beyne’l-ihtikâki’l-harbî ve’l-ittisâli’l-hadârî, I-III, Kahire: ed-Dârü’l-kavmiyye li’t-tıbâa ve’n-neşr - Dârü’l-kâtibi’l-Arabî li’t-tıbâa ve’n-neşr, t.y.
• Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Öztürk, Levent, “Bilim ve Medeniyet Tarihi Çalışmalarında İdeolojik Bir Sorun: Öncellik Meselesi”, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 23 (2007): 23-34.
• Öztürk, Yücel, “Timar-Thema Teriminin Ortaya Çıkması, Bizans Uygulaması ve Osmanlı ile Mukayesesi”, AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi : OTAM, 31 (2013): 157-208.
• Petersen, A., The Towns of Palestine under Muslim Rule AD 600-1600, Oxford: Archaeopress, 2005.
• Seâlibî, Ebû Mansûr, Simârü’l-kulûb, nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire: Dârü’l-ma‘rife, 1985.
• Shahid, Irfan, “Heraclius and the Theme System: Further Observations”, Byzantion, 59 (1989): 208-243.
• Shahid, Irfan, “Heraclius and the Theme System: New Light from the Arabic”, Byzantion, 57/2 (1987): 391-406.
• Shahid, Irfan, “Heraclius and the Unfinished Themes of Oriens: Some Final Observations”, Byzantion, 64/2 (1994): 352-376.
• Shahid, Irfan, “The Jund System in Bilād al-Shām: Its Origin”, Proceedings of the Symposium on Bilād al-Shām during the Byzantine Period, ed. M. Adnan Bakhit - M. Asfour, Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, 1986, II, 45-52.
• Shahid, Irfan, “The Thematization of Oriens: Final Observations”, Byzantion, 72/1 (2002): 192-249.
• Sourdel, D., “D̲j̲und”, Encyclopaedia of Islam (EI2 [İng.]), 1991, II, 601-602.
• Şeşen, Ramazan, “İbn Havkal”, DİA, 1999, XX, 34-35.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk, nşr. M. Ebü’l-Fazl, I-XI, Beyrut: Dârü’t-türâs, 1967.
• “Theme”, The Oxford Dictionary of Byzantium, I-III, New York: Oxford University Press, 1991, III, 2034-2035.
• Tüccar, Zülfikar, “Nâbiga el-Ca‘dî”, DİA, 2006, XXXII, 260-261.
• Vasiliev, Alexander A., Bizans İmparatorluğu Tarihi, çev. Tevabil Alkaç, İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Ya‘kūbî, el-Büldân, M. Emîn Dannâvî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002.
• Yâkūt el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, I-VII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun, “Avâsım”, DİA, 1991, IV, 111-112.
• Yılmaz, Saim, Anadolu’da Abbâsî-Bizans Mücadelesi (132-193/750-809), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Zemahşerî, Esâsü’l-belâga, nşr. M. Bâsil Uyûnü’s-Sûd, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.