İhtisar mı Müstakil Eser mi? Ravzatü’n-nâzır’ın el-Mustasfâ ile Bağlantısına Dair Bir İnceleme

Yıl 2022, Sayı: 47, 67 - 96, 09.02.2022

Muhammed Usame Onuş

https://doi.org/10.26570/isad.1056207

Öz

Hanbelî mezhebinin günümüze ulaşan mütekâmil ilk usûl-i fıkıh eseri V. (XI.) asrın ortalarında kaleme alınmıştır. Bu tarihten sonra usûl-i fıkıh eserleri önceki döneme nispetle daha yoğun bir şekilde kaleme alınmış olsa da söz konusu eserler Mu‘tezilî ve Eş‘arî kaynaklara sıklıkla müracaat etmiş, tedris ve telif faaliyetlerine konu olmak açısından mezhepte yeterince ilgi görmemiştir. Fakat İbn Kudâme’nin (ö. 620/1223) Ravzatü’n-nâzır adlı eseri önceki usûl-i fıkıh eserlerinin aksine tedris faaliyetlerinde kullanılmış ve mezhepteki usûl-ı fıkıh telifatına kaynaklık etmiştir. Eş‘arî geleneğinin önemli temsilcilerinden olan Gazzâlî’nin büyük oranda el-Mustasfâ adlı eserinden istifade edilerek kaleme alınmış olmasından dolayı Ravzatü’n-nâzır’ın da önceki eserler gibi ilgi görmemesi beklenebilir. Fakat İbn Kudâme, bazı tasarruflarla eserini el-Mustasfâ’dan ayrıştırmaya çalışmıştır. Bu çalışmada İbn Kudâme’nin Ravzatü’n-nâzır’ı el-Mustasfâ’nın standart bir ihtisarı olmaktan çıkaran ve Hanbelîler’in geleneksel tavırlarına daha yakın bir eser haline getiren tasarrufları üzerinde durulacaktır. Ravzatü’n-nâzır’daki usul görüşleri ile kelamî uzantıları olan meselelere dair yaklaşımlar, eserde takip edilen sistematik ve kullanılan kaynaklar el-Mustasfâ ile karşılaştırılarak analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İbn Kudâme, Ravzatü'n-nâzır, Hanbelî mezhebi, usûl-i fıkıh, Gazzâlî, el-Mustasfâ

A Summary or an Independent Work? An Inquiry on the Connection Between Rawḍat al-nāẓir and al-Mustaṣfā

Öz

The Hanbali school of law has, since its formation, been distinct in its approach to the juristic methodology and theology. While the juristic activities of the other schools of law can be traced back to early Islamic history, the first remarkable juristic effort of the Hanbali school appeared only in the first half of the fifth/eleventh century. The first complete work on the principles of Islamic jurisprudence, titled al-ʿUddah fī uṣūl al-fiqh by Abū Yaʿlā al-Farrāʾ, was a product of this effort. Farrāʾ’s students advanced this effort; Abu al-Khaṭṭāb al-Kalwadhānī’s (d. 510/1116) al-Tamhīd fī uṣūl al-fiqh and Abū al-Wafāʾ Ibn ʿAqīl’s (d. 513/1119) al-Wāḍiḥ fī uṣūl al-fiqh grew into prominent works within the school. These three works, which did not have a long-lasting impact on the Hanbali school, seem to have been written based on works in the Muʿtazilī and Ashʿarī traditions. In addition, we do not have sufficient information to determine whether these sources were adopted as textbooks or were the subject of commentary or summary. This fact may be because these works include certain issues that contradict the distanced attitude of the Hanbalis to theological problems or because they were based on certain books authored by scholars and groups who have traditionally been opponents of the Hanbalis. In addition to these three works, many works on the principles of Islamic jurisprudence were authored by Hanbali scholars, a majority of whom were Farrāʾ’s students, until Muwaffaq al-Dīn Ibn Qudāma (d. 620/1223) wrote Rawḍat al-nāẓir. However, as these works have not survived to the present, we find limited information on their contents in relevant sources. This fact shows that the focus by “Farrāʾ and his students” on the principles of Islamic jurisprudence should not be viewed as representative of the general Hanbali school of law, and that a lack of interest in legal issues mixed with theological issues still persists.
The fact that Ibn Qudāma’s Rawḍa was based on al-Mustaṣfā by al-Ghazālī, who was one of the most prominent representatives of the Ashʿarī school, raised questions on the nature of Ibn Qudāma’s use of al-Mustaṣfā. While some scholars hold that Rawḍa was a summary of al-Mustaṣfā, some view it as more than merely a summary of al-Mustaṣfā despite an extensive resemblance between the two texts. In any case, all concur that Rawḍa was principally based on al-Mustaṣfā. Therefore, one may expect that Rawḍa would receive similar reactions as previous works on the principles of Islamic law because of its reliance on a work in the Ashʿarī school. However, even though Ibn Qudāma has been criticized for his inclusion of an introduction on logic by following Ghazālī, Rawḍa, unlike previous works, was received positively by the school and was adopted as a textbook in teaching. This could be because the author tried to save Rawḍa from the shadow of al-Mustaṣfā by making interventions related to its content and classifications; he thereby dressed up his work with a Hanbali identity. He chose to be selective in addressing issues with theological connotations and respected the sensitivities of his school. He reordered issues discussed in al-Mustaṣfā and added previous Hanbali scholars’ views on the principles of Islamic law.
The most remarkable interventions in Rawḍa were related to theological issues. Even though Ibn Qudāma quoted from Ghazālī on many occasions, he disregarded Ghazālī and remained selective while discussing certain issues with theological connotations. This attitude distinguishes Rawḍa from the works penned by previous Hanbali scholars. Considering the fact that previous works containing theological discussions held a marginal place within the school, one of the most critical factors for Rawḍa’s positive reception and its adoption as a textbook may have been that Ibn Qudāma wrote a book on the principles of the Islamic law by observing the Hanbali principle of believing by “sukūt (silence)” and “bilā kayf (without asking ‘how’).” Therefore, a book on the principles of the Islamic law that conformed with the school’s traditional line appeared for the first time. Further, Ibn Qudāma’s reliance on a work in the Ashʿarī school can be explained by the fact that Ashʿarī thought held a unique place as a field for intellectual discussions among the Sunnis. In addition, a scholarly milieu shaped by the powerful Shāfiʿī scholars existed in the time and place Ibn Qudāma lived.

Anahtar Kelimeler

Ibn Qudāma, Rawḍat al-nāẓir, Hanbali school of law, principles of the Islamic law, Ghazālī, al-Mustaṣfā

Kaynakça

• Altundağ, Mustafa, “Kelâmullah - Halku’l-Kur’an Tartışmaları Çerçevesinde “Kelam-ı Nefsî - Kelâm-ı Lafzî” Ayrımı”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2000): 149-181.
• Apaydın, Yunus, “Kıyas”, DİA, 2002, XXV, 529-539.
• Aslan, İbrahim, “el-Usūlu’l-Hamse’nin Hanbelī Yorumu: el-Kādī Ebū Ya‘lā el-Ferrā Örneği”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 53/1 (2012): 55-83.
• Başoğlu, Tuncay, Hicrî Beşinci Asır Fıkıh Usûlü Eserlerinde İllet Tartışmaları (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, 2001.
• Başoğlu, Tuncay, “İlleti Tespit Metotlarından Tard ve Tard Ehline Yönelik Tenkitler”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 6 (2002): 141-159.
• Bedir, Murteza, “er-Risâle”, DİA, 2008, XXXV, 117-119.
• Çalış, Halit, “Kâsır İlletle Ta‘lil Tartışmalarına Metodolojik Bir Katkı”, Usûl: İslâm Araştırmaları, 4 (2005): 73-98.
• Dede, Nusret, İbn Kudâme Penceresinden Fıkıh Usûlü, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017.
• Dönmez, İbrahim Kâfi - Asım Cüneyd Köksal, “Usûl-i Fıkıh”, İbrahim Kâfi Dönmez, Fıkıh Usulü İncelemeleri içinde, İstanbul: İsam Yayınları, 2014, s. 19-52.
• Dönmez, İbrahim Kâfi - Asım Cüneyd Köksal, “Usûl-i Fıkıh”, DİA, 2012, XLII, 201-210.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, el-Udde fî usûli’l-fıkh, nşr. Ahmed b. Ali Seyr el-Mübârekî, I-V, Riyad: y.y., 1410/1990.
• Ebû Zeyd, Bekir b. Abdullah, el-Medhalü’l-mufassal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, I-II, Riyad: Dârü’l-âsıme, 1417/1997.
• Gazzâlî, el-Mustasfâ, nşr. M. Abdüsselâm Abdüşşâfî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Gazzâlî, Mustasfâ: İslâm Hukukunun Kaynakları, çev. Yunus Apaydın, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Gölcük, Şerafettin, “Bâkıllânî”, DİA, 1991, IV, 531-535.
• Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ, el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh, nşr. G. Makdisi, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, t.y.
• İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ, el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-V, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1420/1999.
• İbn Bedrân, Abdülkādir, el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmâm Ahmed, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401/1981.
• İbn Bedrân, Abdülkādir, Nüzhetü’l-hâtıri’l-âtır, I-II, Beyrut: Dârü’l-hadîs, 1416/1991.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Tabakātü’l-Hanâbile, nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn, I-III, Riyad: el-Emânetü’l-âmme li’l-ihtilâf, 1419/1999.
• İbn Hâmid, Tehzîbü’l-ecvibe, nşr. Abdülazîz b. Muhammed el-Kāyidî, Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 1425.
• İbn Hâmid, Tehzîbü’l-ecvibe, nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut: Âlemü’l-kütüb – Mektebetü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1408/1988.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, er-Red alâ İbn Akīl el-Hanbelî, nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425/2004.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Ravzatü’n-nâzır, nşr. M. Mirâbî, Dımaşk-Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1430/2009.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Ravzatü’n-nâzır, nşr. Abdülkerîm b. Alî Nemle, I-III, Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1413/1993.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Tahrîmü’n-nazar fî kütübi’l-kelâm, nşr. Abdurrahman b. Muhammed Saîd Dımaşkıyye, Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 1410/1990.
• İbn Receb, Zeylü Tabakāti’l-Hanâbile, nşr. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymîn, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, Mecmûu’l-fetâvâ, nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım, Medine: Mecmaü’l-Melik Fehd li’t-tıbâati’l-Mushafi’ş-şerîf, 1436/1995.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin, el-Müsevvede fî usûli’l-fıkh, nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, t.y.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin, el-Kâmil, nşr. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kādî - M. Yûsuf ed-Dekkāk, I-X, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• İbrâhim b. Abdullah, “Tedvînü usûli’l-fıkh inde’l-Hanâbile”, Mecelletü Câmiati’l-İmâm Muhammed, 20 (1418): 121-162.
• Kaya, Eyyüp Said, “Mâlikî Mezhebi”, DİA, 2003, XXVII, 519-535.
• Kaya, Eyyüp Said, Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, 2001.
• Kaya, Eyyüp Said, “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”, DİA, 2006, XXXII, 188-189.
• Kāyidî, Abdülazîz b. Muhammed, “el-Mukaddime”, İbn Hâmid, Tehzîbü’l-ecvibe nşr. Abdülazîz b. Muhammed el-Kāyidî, içinde, s. 13-23.
• Kısıkkaya, Ömer Tekin, İslam Hukuk Usulünde Kıyas-ı Şebeh ve Bir Hüküm Çıkarma Yöntemi Olarak Değeri (yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi, 2010.
• Koca, Ferhat, “Hanbelî Mezhebi”, DİA, 1997, XV, 525-547.
• Koca, Ferhat, İslam Hukuk Tarihinde Selefî Söylem: Hanbelî Mezhebi, İstanbul: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Koca, Ferhat, “Ravzatü’n-nâzır”, DİA, 2007, XXXIV, 476-477.
• Makdisi, G., Ibn ‘Aqil: Religion and Culture in Classical Islam, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.
• Makdisi, G., “Mukaddimetü’l-muhakkık” İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ, el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh, nşr. G. Makdisi içinde, II, m1-m2; III, m1-m2.
• Mirâbî, Muhammed, “Mukaddimetü’l-mu‘tenî”, İbn Kudâme, Muvaffakuddin, Ravzatü’n-nâzır, nşr. M. Mirâbî içinde, s. 6-25.
• Mübârekî, Ahmed b. Ali Seyr, “Mukaddime”, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, el-Udde fî usûli’l-fıkh içinde, s. 7-60.
• Nemle, Abdülkerîm b. Alî, “el-Mukaddime”, İbn Kudâme, Ravzatü’n-nâzır, nşr. Abdülkerim b. Alî Nemle içinde, I, 3-52.
• Onuş, Muhammed Usame, Hırakî’nin el-Muhtasar’ı ve Hanbelî Mezhebine Etkisi (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, 2013.
• Onuş, Muhammed Usame, VI.-VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, 2020.
• Özel, Ahmet, “Hanefî Mezhebi”, DİA, 1997, XVI, 21-27.
• Özen, Şükrü, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşâsı (doçentlik tezi, 2001), İSAM Ktp., nr. 95434.
• Özmen, Ramazan, “Doğuşundan Tedvînine Hanbelî Fıkıh Usûlü Geleneği ve Özgünlük Sorunu”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 11 (2008): 189-216.
• Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, nşr. Ahmed el-Arnâut - Türkî Mustafa, I-XXIX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
• Sa‘îd, Abdülazîz b. Abdurrahmân, İbn Kudâme ve âsâruhu’l-usûliyye, Riyad: Câmi‘atü’l-İmam Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1408/1987.
• Sâlim, Atıyye Muhammed, “Mukaddime”, Şinkītî, Müzekkire fî usûli’l-fıkh içinde, s. 3-8.
• Sâmerrâî, Subhî, “Mukaddimetü’l-muhakkık”, İbn Hâmid, Tehzîbü’l-ecvibe, nşr. Subhî es-Sâmerrâî içinde, s. 5-13.
• Şinkītî, Muhammed Emîn, Müzekkire fî usûli’l-fıkh, Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem, 2001.
• Tûfî, Şerhu Muhtasari’r-Ravza, nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-III, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1419/1998.
• Ukberî, Ebû Ali, Risâle fî usûli’l-fıkh, nşr. Bedr b. Nâsır es-Sübey‘î, Amman: Ervika li’d-dirâse ve’n-neşr, 1438/2017.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku’l-Kur’ân”, DİA, 1997, XV, 371-375.
• Yılmaz, Abdülkadir, “Hanefi Mezhebinin Rical ve Kitabiyatına Dair Bazı Tetkikat”, Rıhle, 12 (2011): 61-66.
• Zehebî, Târîhu’l-İslâm, nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVII, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Ziriklî, el-A‘lâm, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyîn, 2002.