Son Dönem Azerbaycan/Türk Düşünürlerinden Abbaskulu Bakühanlı ve Nesâyih İsimli Eseri

Yıl 2008, Sayı: 20, 79 - 114, 01.07.2008

Elmin Aliyev

Öz

Azerbaycan, XIX. yüzyılın başlarından itibaren büyük sosyo-politik ve kültürel değişiklikler yaşamıştır. Rusya’nın siyasî egemenliği altına giren bölge halkının bir taraftan İran ve Osmanlı gibi kültürel bağları bulunan devletlerle ilişkileri zayıflamış, diğer taraftan ise Avrupa’daki fikrî yeniliklerle tanışma dönemi başlamıştır. Bunun bir uzantısı olarak dönemin öne çıkan fikir adamları kendi düşüncelerini şu veya bu ölçüde geleneksel kültür ve düzen eleştirisi ve etkileri günümüze kadar uzanan yenilik arayışları etrafında şekillendirmişlerdir. Bir “ihya çabası” olarak adlandırılabilecek bu arayışlar, esas itibariyle, yaşamın tamamını kuşatması gereken ahlâk anlayışı ve bununla sıkı bir ilişki içerisinde görülen ilim/eğitim telakkisi üzerine yoğunlaşmıştır. Bu dönemin önde gelen düşünürlerinden biri de Azerbaycan/Türk düşüncesinde gelenek ile modernleşme arasında köprü olarak kabul edilen Abbaskulu Bakühanlı’dır. Bakühanlı, Azerbaycan’da çağdaş eğitim verecek bir Müslüman okulunun kurulması için -o dönemde okullar, Müslüman ve Rus okulları olarak ayrılıyordu- girişimlerde bulunmuş ve kurulacak yeni okullarda okutulmasını düşündüğü birtakım eserler yazmayı planlamıştır. Yazmayı planladığı eserlerin tamamını kaleme aldığı bilinmemekle birlikte ilköğretim seviyesinde okutulmasını önerdiği Nesâyih isimli bir ahlak risalesi yazdığı bilinmektedir. Dönemin yenileşme hareketleriyle ilgili çalışmalarda üzerinde durulması gereken eserlerden biri olmasına rağmen, şimdiye kadar bu risalenin tamamı neşredilmemiş ve içeriği tahlil edilmemiştir. Bu nedenle elinizdeki çalışmada, Abbaskulu Bakühanlı’nın hayatına ve entelektüel şahsiyetine kısaca değinildikten sonra Nesâyih isimli eserinin tenkitli neşri ve çevirisi yapılacak ve risalenin içeriği tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Bakühanlı, Nesâyih, eğitim, ahlak

Abbaskulu Bakuhanlı, an Azerbaijani/Turkish thinker of the Last Period and his Work Entitled Nasayeh

Öz

The great socio-political and cultural changes that were experienced in Azerbaijan from the 19th century on led to criticism of the traditional culture and order and a search for innovation. One of the leading thinkers of this era was Abbaskulu Bakuhanlı; Bakuhanlı’s thought is accepted as forming a bridge between tradition and modernization in Azerbaijani/Turkish thought. Bakuhanlı made efforts to establish a Muslim school that would provide modern education in Azerbaijan and he planned to write a set of works to be read in the new schools he was hoping to establish. One of the works proposed for reading at primary school level was the moral treatise entitled Nasayeh. In this treatise, Bakuhanlı accepts education of children as the starting point, and establishes his suggestions for solving social problems on the views of “public benefit” and “social order”. In this context, he searches in particular for answers to questions like “What is considered or to be considered ethical in society?” “What are the criteria that determine that which is known as good or bad behavior by people?” In this study, a critical edition and translation of Abbasulu Bakuhanlı’s work Nasayeh, which should be examined when studying the modernization movement of this era, and the contents of the treatise will be examined.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Bakuhanlı, Nasayeh, Education, Morals

Kaynakça

• Yakov Ozeretskovskiy, “Nuker”, Ivan Enikolopov, (Sovremenniki o Bakihanove içinde), Bakü: Elm, 1975.