Bir Devvânî Muhalifi: Ebû İshak en-Neyrîzî ve Risâle fî tahkīki hakīkati’l-ilm Adlı Eseri

Yıl 2022, Sayı: 48, 47 - 110, 04.07.2022

Hasan Korkmaz

https://doi.org/10.26570/isad.1134024

Öz

Bu makale, seyyah bir filozof Ebû İshak en-Neyrîzî’nin (ö. 895/1489’dan sonra) hayatı ve eserleri ile Fâtih Sultan Mehmed’e sunduğu Risâle fî tahkīki hakīkati’l-ilm adlı eserinin tahlil ve tenkitli neşrini içermektedir. XV. yüzyılda Şiraz, İstanbul, Tebriz ve Karabağ hattında hayatının on sekiz yıllık dönemini (877/1472 ile 895/1489 arası) geçiren Neyrîzî, felsefî bilginin değeri ve dolaşımı noktasında dönemin ilmî atmosferine birçok yönden ışık tutmaktadır. Bu incelemede, Neyrîzî’nin hayatı ve kişiliği, Celâleddin ed-Devvânî ile (ö. 908/1502) yaptıkları tespit edilen tartışmalar ekseninde inşa edildi. Zikredilen tartışmalardan biri olan ve aynı zamanda bir yazım türü de olan er-Risâletü’l-kalemiyye metinleri üzerinden Neyrîzî ile Devvânî’nin birbirlerinin hayatı ve kişilikleri hakkında önemli bilgiler verdikleri ortaya konuldu. Tahkike konu olan risalede, Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin (ö. 816/1413) bilginin kategorisine yönelik iddiaları, Neyrîzî tarafından İbn Sînâ ile (ö. 428/1037) Sühreverdî el-Maktûl (ö. 587/1191) arasında öne sürülen felsefî uzlaşı ile kritik edilmektedir. Zikredilen felsefî uzlaşının doğası, bilginin kategorisinin teorik içeriğinde incelenmekte ve Neyrîzî’nin Meşşâî dil ve kavramların arkasına sığınan İşrâkī bir felsefî tavra sahip olduğu iddia edilmektedir. Bu doğrultuda Neyrîzî’nin İşrâkī kimliği, bilginin mahiyeti, özdeşlik ve zihnî varlık problemleri etrafında ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebû İshak en-Neyrîzî, Celâleddin ed-Devvânî, bilginin kategorisi, bilginin mahiyeti, Meşşâî, İşrâkî

An Opponent of al-Dawwānī: Abū Isḥāq al-Nayrīzī and his Risāla fī taḥqīq ḥaqīqat al-ʿilm

Öz

This article investigates the life and works of the itinerant philosopher Abū Isḥāq al-Nayrīzī (died after 895/1489). It offers a critical edition and analysis of his Risāla fī taḥqīq ḥaqīqat al-ʿilm, which he presented to Sultan Mehmet II. Nayrīzī’s work documents his travels to acquire knowledge, which took him from Shiraz to Istanbul, Istanbul to Tabriz, and Tabriz to Karabakh between 877/1472 and 895/1489. Throughout his travels, Nayrīzī studied in the most important political and scholarly centers of his age. Nayrīzī, however, is best known for his opposition to the famous theologian and philosopher Jalāl al-Dīn al-Dawwānī (d. 908/1503). The analysis of this dispute not only uncovers new information about Nayrīzī’s life, but also elucidates his scholarship. The disagreement between Nayrīzī and Dawwānī started with Dawwānī’s reply to Nayrīzī’s al-Risāla al-ḥarfiyya in Shiraz in 1472, written upon the request of Sultan Khalīl. After arriving in Istanbul from Shiraz, Nayrīzī presented at least two treatises to Sultan Mehmet II, in which he criticized famous scholars of the period, including Mollā Khusraw (d. 885/1480), Sinān Pasha (d. 891/1486), Hocazāde (d. 893/1488), Khaṭībzāde (d. 901/1495), and ʿAlāʾ al-Dīn al-Fanārī (d. circa 903/1497). Nayrīzī’s second dispute with Dawwānī took place in the presence of Sultan Yaʿqūb, when Nayrīzī returned to Tabriz from Istanbul. Nayrīzī was defeated in the debate and left to Karabakh. His third dispute with Dawwānī took place over Nayrīzī’s al-Risāla al-qalamiyya, written in 1489 in Karabakh and dedicated to Sultan Bāyazīd II, which provides a personal and scholarly portrait of Dawwānī with a pen-oriented literary narrative. In response, Dawwānī portrays Nayrīzī in a similar way. In qalamiyya works, there are both bitter and sweet criticisms that go beyond philosophical critiques to include personal ones. Therefore, the double-layered literary and biographical content of the qalamiyya treatises provide new information regarding the scholarly atmosphere of the period.

Anahtar Kelimeler

Abū Isḥāq al-Nayrīzī, Jalāl al-Dīn al-Dawwānī, category of knowledge, the nature of knowledge, Peripatetic, Illuminationist

Kaynakça

• Âgā Büzürg-i Tahrânî, ez-Zerîa ilâ tasânîfi’ş-Şîa, I-XXV, Beyrut-Necef: Dârü’l-edvâ, 1355-90/1936-70.
• Alper, Ömer Mahir, Varlık ve Zihin: İslâm Felsefesinde Zihnî Varlık Sorununa Metinlerle Bir Giriş, İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Alper, Ömer Mahir, “Avicenna on the Ontological Nature of Knowledge and its Categorical Status”, Journal of Islamic Philosophy, 2 (2006): 25-35.
• Anay, Harun, Celâleddin Devvânî: Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyaset Düşüncesi (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1994.
• Arıcı, Mustakim “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâkî Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (2018): 1-48.
• Bdaiwi, Ahab, Shiʿi Defenders of Avicenna: An Intellectual History of the Dashtakī Philosophers of Shiraz (doktora tezi), University of Exeter, Exeter, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiyetü Hikmeti’l-ayn, Kazan: Tipolotografya Imparatorskago Universiteta, 1321/1904.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiyetü’t-Tecrîd, nşr. Eşref Altaş v.dğr., İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf, Şerhu’l-Mevâkıf, nşr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Devvânî, er-Risâletü’l-kalemiyye, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 8023, 11b-13b.
• Dirâyetî, Mustafa, Fihristvâre-i Destnüvişthâ-yi Îrân, I-XII, Tahran: Kitâbhâne, Müze ve Merkez-i İsnâd Meclis-i Şûra-yı İslâmî, 1389hş.
• Dunietz, Alexandra W., The Cosmic Perils of Qadi Ḥusayn Maybudī in Fifteenth-Century Iran, Leiden: Brill, 2016.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Evren’in Bir Merkezi Var Mıdır? Hocazâde’nin Onto-geometrik Bir Araştırması”, Uluslararası Hocazâde Sempozyumu: Bildiriler, ed. Tevfik Yücedoğru v.dğr., Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2011, s. 271-304.
• Görgün, Hilal, “Deştekî, Sadreddin”, DİA, 2016, Ek-1, s. 320-322.
• İbn Sînâ, el-Hidâye fi’l-mantık, nşr. Muhammed Ahmed Abdülhalîm, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2015.
• İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbîhât, nşr. Müctebâ Zâriî, Kum: İntişârât-ı Bustân-ı Kitâb, 1392hş.
• İbn Sînâ, eş-Şifâ’, I-X, Kum: Mektebetü Âyetullahi’l-Uzmâ el-Mar‘aşî en-Necefî, 1433.
• İbn Sînâ, Ta‘lîkāt, nşr. Abdurrahman Bedevî, Kum: Mektebü a‘lâmi’l-İslâmî, 1404.
• Kaş, Murat, Seyyid Şerîf Cürcânî’de Zihnî Varlık (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2017.
• Kaş, Murat, “Zihnî Varlık Tartışmalarının Klasik Sonrası Dönemde Alımlanışı: Bilginin Mahiyeti ve Kategorisi Bağlamında Bir İnceleme”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/3 (2018): 49-81.
• Koca, Ferhat, “Molla Hüsrev”, DİA, 2005, XXX, 252-254.
• Kutbüddîn-i Şîrâzî, Şerhu Hikmeti’l-işrâk, Amman: Mektebü Dîvâni’l-ulûm, 2018.
• Mevsûatü müellifi’l-İmâmiyye, I-V, Kum: Mecmaü’l-fikri’l-İslâmî, 1420.
• Necipoğlu, Gülru v.dğr. (ed.), Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4), I-II, Leiden-Boston: Brill, 2019.
• Neyrîzî, Ebû İshak, er-Risâletü’l-harfiyye, Kitâphâne-i Meclis-i Şûrâ-yi Millî, nr. 4829, vr. 8b-13a.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Risâle fî tahkīki hakīkati’l-ilm (MA), Manisa İl Halk Ktp., nr. 2924, vr. 1b-12a.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Risâle fî tahkīki hakīkati’l-ilm (AY), Süleymaniye Ktp., Ayasofya nr. 2284, vr. 1a-39b.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Takrîrü’l-hak fi’l-merkez, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2391, vr. 1-194.
• Neyrizî, Ebû İshak, er-Risâletü’l-kalemiyye, Beyazıt Devlet Ktp., nr. 8023, vr. 6b-11a.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Risâle fî cevâbi ammâ evredehû hükemâ’ li-ibâneti vücûdi’l-cihet, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2391, vr. 195-209.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Makāle fî tahkīki mâ vüride fî havâşî Şerhi Tecrîd fî ibâneti enne li-külli cismin hayyizen tabîiyyen ve şeklen tabîiyyen, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2391, vr. 210-253.
• Neyrîzî, Ebû İshak, Risâle fî ta‘rîfi’l-ilm ve taksîmih, Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 2137, vr. 82a-86b.
• Pourjavady, Reza, Philosophy in Early Safavid Iran: Najm al-Dīn Maḥmūd al-Nayrīzī and His Writings, Leiden: Brill, 2011.
• Pourjavady, Reza - Sabine Schmidtke, “An Eastern Renaissance? Greek Philosophy under the Safavids (16th–18th Centuries AD)”, Intellectual History of the Islamicate World, 3 (2015): 248-290.
• Sühreverdî, Maktûl, Hikmetü’l-İşrâk, Mecmûa-i Musennefât-i Şeyh İşrâk içinde, nşr. Henry Corbin, Tahran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsânî ve Mütâlaât-i Ferhengî, 1380/2001, II, 2-271.
• Sümer, Faruk, “Uzun Hasan”, DİA, 2012, XLII, 261-264.
• Şüşterî, Mecâlisü’l-mü’minîn, I-II, Tahran: Kitâbfürûş-i İslâmiyye, 1365hş.
• Turgay, Fatma, İşrâkî Felsefeye Misâl Âleminden Bakmak, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Türker, Ömer, İbn Sînâ Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu, İstanbul: İsam Yayınları, 2010.
• Türker, Ömer, “Varlık ve Anlam: Bilgi ve Bilinenin Özdeşliği Üzerine -Fahreddin er-Râzî ve Takipçilerinden Hareketle Bir Değerlendirme-”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/1 (2014): 35-50.
• Üçer, İbrahim Halil, “Özdeşlikten Temsile: İbn Sînâ’ya Göre İnsani Nefste Bilen-Bilinen Özdeşliği Sorunu”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4/2 (2018): 1-53.
• Üsûlûcyâ: Aristoteles’in Teolojisi, nşr. ve trc. Cahid Şenel, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Yılmaz, Merve Nur, İbn Sînâ Felsefesinde Bilginin Kategorisi (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2015.