Osmanlı’da Afyon, Kahve ve Tütün Hakkında Bir Usul Tartışması: Câbîzâde Halil Fâiz Efendi ve el-Kelimâtü’l-Usûliyye’si

Yıl 2022, Sayı: 48, 111 - 146, 04.07.2022

Taha Yasin Tan

https://doi.org/10.26570/isad.1134028

Öz

Osmanlı coğrafyasında belli dönemlerde afyon, kahve ve tütün tüketimi gibi nevâzil meseleleri hakkında tartışmalar vâki olmuş ve söz konusu maddeler hakkında pek çok âlim tarafından risaleler kaleme alınmıştır. XVII. yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti’nin başşehrinde eğitim almış ve hayatının sonuna kadar yine İstanbul’da eğitim vermiş Câbîzâde Halil Fâiz Efendi de (ö. 1134/1722) söz konusu meseleler hakkında kısa bir risale kaleme almıştır. Halil Fâiz Efendi afyon, kahve ve tütün tüketimi tartışmalarının taraflarının başvurdukları fıkıh usulü konuları hakkında kaleme aldığı risalesinde içtihat ve taklidin tanımları, içtihadın tecezzii, müçtehit derecesinde olmayanın müçtehidi taklid görevi ve mukallidin halleri ile fakihlerin yeni karşılaşılan meselelerde yaptıkları içtihadın mahiyeti ve fıkıh usulü çerçevesindeki öncüllerinden bahsetmiştir. Söz konusu nevâzil meseleleri hakkındaki tartışmaların taraflarının verdikleri hükümlerin meşruiyeti ve bağlayıcılığını inceleyen Halil Fâiz Efendi, verilen hükümlerin meşru bir içtihat işleminin sonucu olsa bile âmmî kişilerin bu görüşlerden istediklerini tercih edebileceği ancak varılan hükmün içtihat sahibini bağlayacağı sonucuna ulaşmıştır. Müellif vardığı sonucu ise kısaca yer verdiği altı madde üzerine inşa etmiştir. Bu makalede risalenin müellifi Câbîzâde Halil Fâiz Efendi’nin hayatı ile eserleri kısaca ele alınacak, sonrasında el-Kelimâtü’l-usûliyye fî massi’d-duhân ve şürbi’l-kahve ve bel‘i’l-afyûn adlı risalenin muhtevası incelenecek ve analiz edilecektir. Ayrıca çalışmanın sonunda risalenin neşri yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İçtihat, taklid, nevâzil, fetva, afyon, kahve, tütün, Osmanlı, Câbîzâde Halil Fâiz Efendi

A Methodological Debate in the Ottoman Period: Cabizade Halil Faiz Efendi (d. 1134/1722) and His al-Kalimāt al-uṣūliyya

Öz

Individual treatises in the Hanafi jurisprudential tradition provide an opportunity and space of legitimacy for the madhhab’s legal positions. Jurists (fuqahāʾ) mainly refer to the literature to consult texts (mutūn), collections on legal opinions (fatāwā), and treatises for examining social changes. The treatises addressed various subjects, including coffee, tobacco, cash waqfs, and hunting with firearms.
Tobacco drew the attention of Ottoman scholars (ulema), who began writing on the matter in the seventeenth century. The government’s strict measures against tobacco use and challenges among some scholars over their legal opinions on tobacco further kindled debates in the eighteenth century. Scholars, including Shaykh al-Islams, articulated various opinions on tobacco in their treatises and fatāwā. The variety of these opinions reflected methodological issues in jurisprudence. Notably, the scholars’ positions on various issues such as independent reasoning (ijtiḥād), the divisibility of ijtiḥād, imitation (taqlīd), and derivation of rules from legal principles or sources (takhrīj) all factored into the outcome and legitimacy of a jurist’s studies as well as to the level of a madhhab’s bindingness in the society. Therefore, treatise authors supporting the permissibility (ibāḥa) of tobacco argue, “No jurist capable of practicing qiyās (analogical reasoning) exists in their own times and thereby the item whose permissibility is discussed is permissible by the principle of original permissibility.” The others holding the opposite argument emphasized that qiyās was possible and still applied.

Anahtar Kelimeler

Ijtihād, taqlīd, nawāzil, fatwā, afyūn, opium, coffee, tobacco, Ottoman, Cabizade Halil Faiz

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr, İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniyye, 1308.
• Acar, Nurettin Muhtar, Sigara Hakkında İki Yazma Risale: Abdülmelik el-İsâmî’nin “Risâle celîle fî şurbi’d-duhân” ve Mustafa b. Ali el-Âmâsî’nin ”Risale fî tahrîmi’d-duhân” Adlı Risâleleri (yüksek lisans tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi, 2010.
• Âdû, Muhtâr Baba, “Tecezzüü’l-ictihâd inde’l-usûliyyîn”, Mecelletü Mecmai’l-fıkhi’l-İslâmî, 15 (1423/2002): 421-61.
• Akhisârî, Ahmed er-Rûmî , Tütün İçmek Haram mıdır?: Bir Osmanlı Risalesi trc. Yahya Michot, Ayşen Anadol, Mehmet Yavuz, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Apaydın, Hacı Yunus, “İctihad”, DİA: TDV İslam Ansiklopedisi, erişim: 12 Ekim 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/ictihad.
• Aydüz, Salim, “İsmet Mehmed Efendi (ö. 1747) ve Tedâhül-i Seneye Dair Risâlesi”, Kutadgubilig, 15 (2009): 223-64.
• Aynî, Mehmed Fıkhî, Risâle fî edebi’l-müftî, Ankara, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2018.
• Bahâî Mehmed Efendi, Fetvâ-yı Duhân, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 587.
• Başoğlu, Tuncay, “Uyuşturucu”, DİA, erişim: 12 Ekim 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/uyusturucu.
• Bedir, Mürteza, “Fetva ve Değişim: Geleneksel Fıkhın Son Fakihi İbn Abidin ve Fıkıh Yönteminde Büyük Kırılma”, İbn Âbidîn, Hanefîlerde Mezhep Usûlü (Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî), trc. Şenol Saylan, İstanbul: Klasik, 2016.
• Bedreddin Simâvî, Yargılama Usulüne Dair: Camiu’l-fusuleyn, ed. Hacı Yunus Apaydın, trc. M. Selim Aslan v.dğr., Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Bezzâzî, el-Fetâva’l-Bezzâziyye, IV-VI, Bulak: el-Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye, 1310.
• Bilkan, Ali Fuat, Fakihler ve Sofuların Kavgası: 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasiler, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Bostan, İdris, “Kahve”, DİA, erişim: 19 Kasım 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/kahve.
• Buhârî, Tâhir b. Ahmed, Hulâsatü’l-fetâvâ, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Damad İbrâhim Paşa, nr. 689.
• Burdurî, Mustafa b. Ali, Risâle fi’d-duhân, Milli Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A 1444/11.
• Bursalı Mehmed Tahir, “Fâiz Halil Efendi”, Sebîlürreşâd, 7/189 (1328): 119-20.
• Bursalı Mehmed Tahir, “Fâiz Halil Efendi”, Türk Yurdu, 1. seri, 5/8 (1329): 1098-99.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul: Meral Yayınevi, 1971.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz. M. A. Yekta Saraç, I-III, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Câbîzâde Halil Fâiz, el-Kelimâtü’l-usûliyye fî massi’d-duhân ve şürbi’l-kahve ve bel‘i’l-afyûn, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. 3212.
• Cook, Michael, Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
• Çakıroğlu, Ekrem, ed. Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1999.
• Cavusoglu, Semiramis, The Kādīzādeli Movement: An Attempt of Serī’at -Minded Reform in the Ottoman Empire (doktora tezi), Princeton University, 1990.
• Çavuşoğlu, Semiramis, “Kadızâdeliler”, DİA, erişim: 23 Ekim 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/kadizadeliler.
• Durmuş, Ali, Osmanlı’da Dini Siyasi Bir Yapılanma Olarak Kadızadeliler Hareketi (doktora tezi), İstanbul Üniversitesi, 2020.
• Ebu’l-Hüseyin el-Basrî, el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh, nşr. Muhammed Hamîdullah, I-II, Dımaşk: Institut Français de Damas, 1384-85/1964-65.
• Ebussuûd Efendi, Ma‘rûzât, haz. Pehlul Düzenli, İstanbul: Klasik, 2013.
• Emîr Pâdişah, Teysîrü’t-Tahrîr şerh alâ Kitâbi’t-Tahrîr, I-IV, Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1350-51.
• Epstein, M., The Early History of the Levant Company, London: G. Routledge & Sons - New York: E.P. Dutton & Co., 1908.
• Esen, Bilal, Hanefi Usulcülerinde İctihad Teorisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Fazlıoğlu, İhsan, “Hesap”, DİA, erişim: 23 Ekim 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/hesap--matematik.
• Gazzâlî, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, Cidde: eş-Şeriketü’l-Medîneti’l-münevvere li’t-tıbaa ve’n-neşr, t.y.
• Grehan, James, “Smoking and ‘Early Modern’ Sociability: The Great Tobacco Debate in the Ottoman Middle East (Seventeenth to Eighteenth Centuries)”, The American Historical Review, 111/5 (2006): 1352-77. https://doi.org/10.1086/ahr.111.5.1352.
• Hâdimî, Ebû Saîd, Risâletân fî hazariyyeti’d-duhân, Mecmûatü’r-resâil içinde, nşr. Konevî Abdülbâsir Efendi, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1302, s. 233-35.
• Hallaq, Wael B., Authority, Continuity and Change in Islamic Law, Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
• Hallaq, Wael B., Sharī‘a: Theory, Practice, Transformations, Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
• Hallaq, Wael B. “Was the Gate of Ijtihad Closed?”, International Journal of Middle East Studies, 16 (1984): 3-41.
• https://doi.org/10.1017/S0020743800027598.
• Hamevî, Abdünnâfi‘ b. Ömer, Tahlîsü’l-insân min zulümâti’d-duhân, nşr. Murat Polat, Ankara: Astana Yayınları, 2020.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed, Gamzü uyûni’l-besâir, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Islamic Ruling on Smoking, ed. M. H. Khayat, Alexandria: World Health Organization, Regional Office for the Eastern Mediterranean, 2000.
• https://apps.who.int/iris/handle/10665/119631.
• İbn Âbidîn, Hanefîlerde Mezhep Usûlü (Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî), trc. Şenol Saylan, İstanbul: Klasik, 2016.
• İbn Emîr Hâc, et-Takrîr ve’t-tahbîr, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• İbn Nüceym, Zeynüddin, el-Eşbâh ve’n-nezâir, nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1999.
• İbn Nüceym, Zeynüddin, Fethu’l-gaffâr bi-şerhi’l-Menâr: Mişkâtü’l-envâr fî usûli’l-Menâr, I-III, Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1355/1936.
• İbnü’l-Hümâm, et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh, Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351/1932.
• İbnü’l-Hümâm, Şerhu Fethi’l-kadîr, I-X, Bulak: Matbaatü’l-kübrâ el-emîriyye, 1315-18.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin, Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl: Bedîu’n-nizâm el-câmi‘ beyne kitâbi’l-Bezdevî ve’l-İhkâm, nşr. Sa‘d b. Garîr b. Mehdî es-Sülemî, I-II, Mekke: Câmiatü Ümmi’l-kurâ, 1418-19.
• İbrâhim Efendi, Risâle fî hakkı hurmeti’d-duhân, Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Âtıf Efendi, nr. 841.
• Îcî, Adudüddin, Şerhu Muhtasari Müntehe’l-usûl li-İbni’l-Hâcib ve Hâşiyetu Sa’duddîn et-Taftâzânî ve Hâşiyetu Seyyid Şerîf el-Cürcânî, nşr. M. Hasan M. Hasan İsmâil, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, ed. Osmanlı Astroloji Literatürü Tarihi ve Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi Zeyli, İstanbul: IRCICA, 2011.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, ed. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul: IRCICA, 1997.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, ed. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul: IRCICA, 1999.
• İpşirli, Mehmet - Mustafa İsmet Uzun, “Bahâî Mehmed Efendi”, DİA, erişim: 30 Kasım 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/bahai-mehmed-efendi.
• Jackson, Sherman A., Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudance of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī, Leiden: E.J. Brill, 1996.
• Kadızâde-i Rûmî, Şerhu Eşkâli’t-te’sîs li-Şemseddîn es-Semerkandî, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. 2324.
• Kalaycı, Mehmet - Eyüp Öztürk, “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebû Sehl Nu’mân Efendi ve Tahlîlu’d-Duhân Adlı Risalesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 58/1 (2017): 1-45.
• Kâtip Çelebi, Mîzanü’l-hakk fi ihtiyâri’l-ahakk, nşr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul: Tercüman Gazetesi, 1980.
• Kavalcıoğlu, Abdullah, “Sûfilerin Güncel Fıkhî Tartışmalara Bakışı: Ankaravî’nin Tütün İçmenin Hükmünü Değerlendirişi”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/2 (2020): 611-34.
• Kaya, Eyyüp Said, “Nevâzil”, DİA, erişim: 23 Mart 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/nevazil.
• Kesik, Beyhan, “Fâ’iz, Câbî-zâde Halîl Fâ’iz Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, erişim: 09 Aralık 2020. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/faiz-cabizade-halil-faiz-efendi.
• Kıyçak, Özgür, “Câbî-zâde Halîl Fâ’iz’in Türkçe Şiirleri”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), 43 (2019): 1862-1908.
• Kültüral, Zuhal - Aylin Koç, “Ruhsal Hastalıklara Dair Bir Risale: Sevdâ-yı Merâkiyye”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 30 (2014): 217-44.
• Lekānî, İbrâhim b. İbrâhim, Nasîhatü’l-ihvân bi’ctinâbi’d-duhân, nşr. Ahmed Mahmûd Âlü Mahmûd, Menâme: y.y., 1993.
• Matthee, Rudi, “Exotic Substances: The Introduction and Global Spread of Tobacco, Coffee, Cocoa, Tea, and Distilled Liquor, Sixteenth to Eighteenth Centuries”, Drugs and Narcotics in History, ed. Mikulas Teich - Roy Porter, Cambridge: Cambridge University Press, 1995, s. 24-51. https://doi.org/10.1017/CBO9780511599675.003.
• Mecmûa-i Resâil-i Halîl Fâiz Efendi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. 3212.
• Molla Fenârî, Fusûlü’l-bedâi‘ fî usûli’ş-şerâi‘, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1407/2006.
• Molla Hüsrev, Mir’âtü’l-usûl şerhu Mirkāti’l-vüsûl, I-II, Beyrut: Dâru Sâdır, 2011.
• Nablusî, Abdülganî b. İsmâil, es-Sulh beyne’l-ihvân fî hükmi ibâhati’d-duhân, Dımaşk: Dâru Ninevâ, 1436/2015.
• Ofî, Mehmed Emin b. Hasan, Mürşidü’l-ihvân fî hakki’d-duhân, İstanbul: el-Hac Mehmed Said, 1309. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=254842&tarama=m%C3%BCr%C5%9Fid+ihvan.
• Özen, Şükrü, “Tütün”, DİA, erişim: 24 Eylül 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/tutun#3-fikih.
• Risâletü’r-rûh, Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, nr. 4047.
• Safayi, Mustafa, Tezkire-i Safayi : (nuhbetü’l-aşar mi fevaidi’l-eş’ar) inceleme-metin-indeks, haz. Pervin Çapan, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 2005.
• Saylan, Şenol, “17. Yüzyıl Osmanlısında Bir Tütün Müdafaası: Ahmed Devletî’nin Risâletü’l-İnsâfiyye fî Bahsi’d-Duhâniyye Adlı Risâlesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/1 (2020): 27-57.
• Saylan, Şenol, “Tütün Kullanımına Mutedil Bir Yaklaşım: Şevkizâde Süleyman Efendi’nin Duhân Risalesi”, Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi [Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi], 6/2 (2020): 1399-1439.
• Seyyid Ali, Risâle fî hakkı’d-duhân, İBB Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Yazma Eserler, OE Yz 0667/10.
• Sheikh, Mustapha, Ottoman Puritanism and its Discontents: Ahmad al-Rumi al-Aqhisari and the Qadizadelis, Oxford: Oxford University Press, 2016.
• Sivâsî, Debbağzâde Mustafa b. İbrâhim, Risâle fî beyâni’d-duhân, Milli Kütüphane, Yazmalar, 06 Mil Yz A, nr. 6325.
• Şahin, Osman, “Risâle fî hükmi’t-tütün ve’l-kahve li-Muhammed Fıkhî el-Aynî el-Hanefî Emînü’l-fetvâ (Dirâse ve Tahkīk)”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 31 (2018): 697-714.
• Şeyhi Mehmed Efendi, Vekayi’u’l-Fuzala: Şeyhi’nin Şaka’ik zeyli (inceleme-tenkitli metin-dizin), haz. Ramazan Ekinci, I-IV, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Tan, Taha Yasin, Hanefi Furû Fıkıh Literatüründe Uyuşturucu Maddelerin Hükmü: İbn Kemal ve Ebussuud’un Afyon, Benc ve Haşiş Hakkındaki İhtilafları Örnekliğinde Bir İnceleme (yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi, 2020.
• Teftâzânî, Hâşiye alâ Şerhi Muhtasari’l-Müntehâ, Adudüddin el-Îcî, Şerhu Muhtasari Müntehe’l-usûl içinde, nşr. M. Hasan M. Hasan İsmâil, I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424.
• Türkhan, Mehmet Sait, “Osmanlı-İngiliz Ticaret Tarihinin İngiliz Arşiv Kaynakları: State Papers Tasnifi Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies International Journal of History, 11/5 (2019): 1753.
• Üsmendî, Bezlü’n-nazar fi’l-usûl, nşr. M. Zekî Abdülber, Kahire: Mektebetü dâri’t-türâs, 1412/1992.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlili (1600-1883)”, (doktora tezi), Marmara Üniversitesi, 2005.
• Yılmaz, Fehmi, “Tütün”, DİA, erişim: 24 Eylül 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/tutun#1.
• Yörür, Ali, “Câbîzâde Halîl Fâ’iz Efendi’nin Râmî Mehmed Paşa’ya Sunduğu Bahâriyye’si”, Hikmet: Akademik Edebiyat Dergisi, 5/10 (2019): 201-10.