SOURCES ABOUT RE-CONQUEST OF EGYPT AND MEḤMED EMĪN KARAḪĀNZĀDE’S TA’RÎḪČE

Yıl 2014, Cilt: 9 Sayı: 2, 71 - 126, 01.12.2014

Hüseyin Sarıkaya

Öz

This study focuses on determining works of which
subject is “later developments” of Egyptian invasion initiated by Napoleon
Bonaparte in 1798 and Ta’rîḫče of Meḥmed
Emīn Karaḫānzāde among these relevant resources. Main objective is to present
chronicles about Egypt, similar literal works and major writing of Karaḫānzāde
so as to pave the way for future researches. Within this framework, this study
falls into two sections; the first one is general and individual chronicles
appertaining to re-conquest of Egypt and writers, contends, resources
benefitted and historical value of various works among literal genres. The
second one is biography of Meḥmed Emīn Karaḫānzāde who resided in Kars and died
at a very young age and critique of his work. A transcript version of original
text has been added at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Egypt, Napoleon Bonapart, The Siege of Acre, Chronicles, Meḥmed Emīn Karaḫānzāde, Ta’rîḫče

MISIR’IN İSTİRDÂDINI ELE ALAN VEKĀYİ‘NÂMELER VE MEHMED EMÎN KARAHÂN-ZÂDE’NİN TÂRİHÇE’Sİ

Öz

Bu çalışma 1798’de Napolyon Bonapart’ın Mısır’ı
işgali sonrası meydana gelen gelişmeleri konu edinen kaynak eserlerin tespiti
ile bu kaynaklar arasında yer alan Mehmed Emîn Karahân-zâde’nin Tarihçe’sini
konu edinmektedir. Çalışmanın temel gayesi, Mısır'ın işgali ve sonrasında
meydana gelen gelişmeleri ele alan vekāyiʻnâmeler ile ilgili edebi eserleri
tanıtmak ve bu sefere dair bir eser kaleme almış olan Mehmed Emîn Karahân-zâde’nin
Tarihçe’sini gün yüzüne çıkartarak araştırmacıların istifadesine
sunmaktadır. Bu amaç doğrultusunda çalışma iki kısma ayrılmıştır. Birinci
kısımda Mısır’ın geri alınmasına dair umûmî ve husûsî vekāyiʻnâmeler ile edebî
yazın türleri arasında yer alan çeşitli eserlerin müellifleri, muhtevaları,
yararlandıkları kaynakları ve tarihî açıdan kıymetleri değerlendirilmiştir.
İkinci kısımda ise Kars bölgesinde yaşamış ve genç yaşta vefat etmiş değerli
tarihçi olan Mehmed Emîn Karahân-zâde’nin hayatı ile sefere dair kaleme aldığı
eserinin tarihsel kıymeti ve önemi bir kritiğe tabi tutulmuştur. Çalışmanın
sonuna ise Târîhçe’nin transkribe edilmiş metni eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mısır, Napolyon Bonapart, Akkâ Muhasarası, Vekāyiʻnâmeler, Mehmed Emîn Karahân-zâde, Târîhçe

Kaynakça

• Kaynakça
• Arşiv Kayıtları ve Yazma Eserler BOA, AE, SSLM.III, nr. 24664; HH, nr. 6547-A, 6788.
• TSMA, nr. E. 5478/1.
• Arif Mehmed Efendi, Fetih-nâme-i Garrâ bâ-Tevârîh-ı Raʻnâ, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine Kitaplığı, nr. 1438.
• Ebubekir Celâleddin Efendi, Mısır Fethine Dair Ebcedli Târîhler, Milli Kütüphane, nr. 06 Hk 3171.
• Enderûnî, Osmân Vâsıf, Mısır ve İskenderiyye ve Hicâz’ın Fethi Tevârihi, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 5501.
• Gazânâme-i Gâzî el-Hac Ahmed Paşa, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 4910; Milli Kütüphane, nr. 06 Hk 881.
• Halîl Nûrî, Târîh, Süleymaniye Kütüphanesi, Âşir Efendi, nr. 239.
• Mehmed Emîn Karahân-zâde, Târîhçe, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 6114.
• Mustafa Behcet Efendi, Târîh-i Mısır (Mazharu't-Takdîs bi-Zevâli Devleti'l-Fransis Tercemesi),Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, nr. 1351; İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 19, 2448, 2452, 6034, 9628; Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, nr. 646. [Bazı nüshalarda Mütercim Âsım’ın ismi geçmekteyse de, bu eserin Behcet Efendi’ye ait olduğu tespit edilmiştir]
• Mustafa Resmî, Vakʻa-nâme-i Mısır, İstanbul Üniversitesi Nâdir Eserler Kütüphanesi, İbnülemîn Kitaplığı, nr. 2697.
• Mütercim Ahmed Âsım Efendi, Târîh, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY, nr. 6018 [I. Kısım].
• eş-Şihâbî, Haydâr, Kıssatü Ahmed Paşa el-Cezzâr, Bayerische Staatsbibliothek (Münih), Cod. Arab, nr. 428; Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 2393; Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddîn Efendi, nr. 3365.
• Basma Eserler ve Akademik Çalışmalar el-Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü'l-Hafâ ve Müzîlü'l-İlbâs, II, haz. Ahmed el-Halebî el-Attâr, Beyrut 1352.
• Afyoncu, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2013.
• Ahmed Cevdet Paşa, Târîh, VI-VII, İstanbul 1309.
• Albânî, Muhammed Nâsıruddîn, Silsiletü'l-Ehâdîsi'z-Za‘îfeti ve'l-Mevzû‘a, I, Riyâd 1412/1992.
• Arthur Goldschmidt, Biographical Dictionary of Modern Egypt, Colarado 2000.
• Ayalon, David, “The Historian al-Jabarti and His Backround” BSOAS, C. XXIII, Londra 1960, s. 217-249.
• Ayyıldız, Kemal, Mısır’ın 1798’de İşgaline Dair Mükâleme Mazbataları Mecmuası (İnceleme-Metin), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2012.
• Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, trc. Coşkun Üçok, Ankara 1992.
• Baer, Gabriel, “ʻAlī Mubarek’s Khitat as a Source for the History of Modern Egypt”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies from the Ottoman Conquest to the Unidet Arab Republic, London 1968, s. 13-27.
• Balic, Smail, Katalog Der Türkischen Handschriten Der Österreichischen Nationalbibliothek, Neuerwerbungen 1864-1994, Ankara 2006.
• Blochet, E., Catalogue des Manuscrits Turcs, II, Paris 1933.
• Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (Zweiter Supplementband), II, Brill 1938.
• Bulut, Abdullah, “Râsih’in Gemi ve Gemiclikle İlgili Bir Tarih Manzumesi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sa. 21, Erzurum 2003, s. 73-83.
• Câbî Ömer Efendi, Câbî Târîhi / Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin, haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara 2003.
• Can, Dilek, Cezzar Ahmet Paşa, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Lisans Bitirme Tezi, İstanbul 1968.
• el-Cebertî, Abdurrahman b. Hasan, ‘Acâ’ibü'l-Âsâr fi't-Terâcimi ve'l-Ahbâr (A.A. Abdurrahîm neşri), I-IV, Kahire 1997-1998.
• __________, Mazharu't-Takdîs bi-Zevâli Devleti'l-Fransîs, thk. Abdurrahîm Abdurrahman Abdurrahîm, Kahire 1998.
• Çelik, Yüksel, “Siyaset-Nasihat Literatümüzde Nadir Bir Tür: Mısır’ın İşgali Üzerine III. Selim’e Sunulan Tesliyet-nâme”, Türk Kültürü İncelemeleri, Sa. 22, İstanbul 2010, s. 85-126.
• Dânişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V, İstanbul 1972.
• Deighton, H.S., “Some English Sources for the Study of Modern Egyptian History”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies the Ottoman Conquest to the Unidet Arab Republic, London 1968, s. 59-67.
• Delîlü'l-Matbû‘âti'l-Mısrıyye, haz. Ahmed Muhammed Mansûr vdg., Kahire 1975.
• el-Yesû'î, Luyis Şeyhû, el-Âdâbü'l-‘Arabiyye fî Karni't-Tâsi'i ‘Aşer, I, Beyrut 1910.
• Erkal, Abdülkadir, “Celâli’nin Mîr-i ʻÂlem Adlı Mesnevisi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sa. 9, s. 65-77.
• Erkan, Mustafa, “Gazavatnâme”, DİA, Ankara 1996, XIII, 439-440.
• Fatin, Davud, Tezkire-i Hâtimetü’l-Eşʻâr, İstanbul 1271.
• Fihrisü’l-Mahtûtâi’t-Türkiyyeti’l-Osmâniyye, I, Kahire 1987.
• Flügel, Gustav, Die Arabischen, Persischen, Türkischen, Handsschriften der. k.u.k. Hofbibliothek zu Wien, II, Wien 1865.
• Ġazā-nāme-i Cezzār Ġazī el-Hacī Ahmed Paşa, haz. Osman Koç, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 1992.
• Güler, Mustafa, Cezzar Ahmet Paşa ve Akka Muhasarası, İstanbul 2013.
• Haddad, George M., “The Historical Work of Niqula el-Turk 1763-1828”, Journal of the American Oriental Society, C. 81, No. 3, Connecticut 1961, s. 247-251.
• Halil Merdem Bey, A‘yânü'l-Karni's-Sâlisi ‘Aşer fi'l-Fikri ve's-Siyâseti ve'l-İctimâ‘, tkd ve tlk. Adnan Merdem Bey, Beyrut 1977.
• Hamedân, Abdülhamid Salih – er-Rebdâvî, Mahmud, “el-Cebertî, Abdurrahman b. Hasan”, Mevsû'atü A‘lâmi'l-‘Ulemâ’ ve'l- Üdebâ’i'l-‘Arab ve'l-Müslimîn, Beyrut 1426/2005, V, 102-104.
• el-Haşşâb, İsmail, Hulâsâtün mâ-yürâd min Ahbâri'l-Emîr Murâd, thk. Hamza Abdülaziz Bedr – Daniel Crecelius, Kahire 1992.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Mehmed Ali Paşa Döneminde Mısır’da Tercüme Hareketi ve Türkçe’nin Yeri”, Prof. Dr. Ramazan Şeşen Armağanı, İstanbul 2005, s. 25-50.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, I, İstanbul 1988.
• İnân, Muhammed Abdullah, Mısru'l-İslâmiyye ve Târîhu'l-Hıtati'l-Mısriyye, Kahire 1350/1931.
• __________, Mü’errihû Mısri'l-İslâmiyye ve Mesâdirü't-Târîhi'l-Mısrî, Kahire 1338/1969.
• İzzet Hasan Efendi, el-Hamletü'l-Fransiyye ‘alâ Mısr: Fî Dav‘i Mahtûtin ‘Osmânî, Mahtûtâtü Ziyânâme li-Dârendeli, trc. Cemâl Said Abdülganî, Kahire 1999.
• __________, Ziyânâme, Sadrazam Yusuf Ziya Paşa’nın Napolyan’a Karşı Mısır Seferi (1798-1801), haz. M. İlkin Erkutun, İstanbul 2009.
• Kalâyî, Mehmed Emîn Refîʻ-i, Dîvân-ı Refîʻ-i Kalâyî, İstanbul 1284.
• Kamil Paşa, Târîh-i Siyâsî-i Devlet-i ‘Aliyye-i ‘Osmâniyye, İstanbul 1327.
• Karahanoğlu, Müştak Hatifî – Kırzıoğlu, Fahrettin, Karahanoğlu Aile Tarihçesi ve Karahanoğlu M. Muhtar’ın Şiirleri – Kitaplığı, Erzurum 1986.
• Karatay, Fehmi Ethem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, II, İstanbul 1968.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemu'l-Mü’ellifîn, XIII, Beyrut ty.
• Kırzıoğlu, Fahrettin, “Atatürk Üniversitesi’ne Kitapları Bağışlananlar”, Atatürk Üniversitesinin Kuruluşunun XX. Yıl Armağanı IV. Kitap: Çeşitli Konular, Erzurum 1978, s. 200-238.
• Levend, Agâh Sırrı, Gazavāt-nāmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavāt-nāmesi, Ankara 1956.
• Maksudoğlu, Mehmet, “Cebertî, Abdurrahman b. Hasan”, DİA, İstanbul 1993, VII, 190-191.
• Maurice, Gaudefroy Demombynes , “Gaston Wiet – Nicolas Turc: Chronique d’Ḗgypte 1798-1804, le Caire 1950”, Syria Revue d’Art Oriental et d’Archéologie, Paris 1951, XXVIII, 149.
• Mehmed Tâhir, Bursalı, Osmânlı Mü’ellifleri, I-III, İstanbul 1342.
• Mustafa Behcet Efendi, Târîh-i Mısır Terceme-i Behcet Efendi, İstanbul 1282.
• Mustafa Nûrî Paşa, Netâyicü'l-Vukūʻât, haz. Yılmaz Kurt, Ankara 2008.
• Nâcî, Züheyr Muhammed, “eş-Şihâbî, el-Emîr Haydar b. Ahmed”, Mevsû‘atü A‘lâmi'l-Ulemâ ve'l-Üdebâ’i'l-‘Arab ve'l-Müslimîn, Beyrut 2007, XV, 233-234.
• Nedîm, Ahmed, Nedîm Dîvânı, nşr. Hüseyin – Mustafa, İstanbul 1338-1340.
• Nef‘î, Ömer, Nef'î Divanı, haz. Metin Akkuş, Ankara 1993.
• Ömer, Ömer Abdülazîz, Abdurrahmân el-Cebertî ve Nikola et-Türk: Dirâse ve Mukārane, Beyrut 1978.
• Reşîd, Ahmed, Haritalı ve Resimli Mükemmel Târîh-i ‘Osmânî, II, İstanbul 1327.
• Reybaud, Louis, Histoire L’Expédition Française En Égypte, I-X, Paris 1830-1836.
• Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis, Nu. 171-201 (11 M 1282 – 23 S 1282 / 6 Haziran – 18 Temmuz 1865), Nu. 211 (7 Ra 1282 / 31 Temmuz 1865).
• es-Sagānî, Ebü'l-Fezâ’il Hasan b. Muhammed b. Hasan el-Kureşî, Mevzû‘âtü's-Sagānî, thk. Necm Abdurrahman Halef, Dımaşk 1980.
• Sarı, Nil, “Behcet Mustafa Efendi”, DİA, İstanbul 1992, V, 345.
• Sarıkaya, Hüseyin, Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü'l-Âsâr ve Hakā’iku'l-Ahbâr’ı 1209-1219 (1794-1805), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• Shaw, Stanford J., “Turkish Source-Materials for Egyptian History”, Political and Social Change in Modern Egypt: Historical Studies the Ottoman Conquest to the Unidet Arab Republic, London 1968, s. 28-48.
• Sürûrî Osman Efendi, Dîvân-ı Sürûrî, Bulak 1255.
• Sütçü, Tevfik, “Türkçe Sözlükçülük Tarihinde Mütercim Âsım ve Kamus Tercümesi”, Tarih Okulu Dergisi, Sa. XVI, İzmir 2013, s. 541-553.
• Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullâh Efendi, Şânî-zâde Târîhi, I-II, haz. Ziya Yılmazer, İstanbul 2008.
• Şevki, Esseyyid Mehmed, Gazânâme-i Cezzâr Gâzi el-Hacc Ahmed Paşa, haz. Faika Jale Özyalçın, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Lisans Bitirme Tezi, İstanbul 1971.
• eş-Şihâbî, Haydâr, Târîhu'l-Emîr Haydâr eş-Şihâbî, haz. Marun Ra‘d, I-IV, Beyrut 1995.
• eş-Şiyyâl, Cemaleddin, Târihü't-Tercemeti fî Mısr fî ‘Ahdi'l-Hamleti'l-Fransiyye, Kahire 1420/2000.
• Tekindağ, Şehabeddin, “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Banaparte’nin Akkâ Muhâsarası”, Tarih Dergisi, C. XV, Sa. 20, İstanbul 1965, s. 1-20.
• Tokat Mutasarrıfı Haydar, Târîh-i Umûmî (Mısır Tarihi), İstanbul 1320.
• et-Türkî, Muallim Nicolae, Histoire de L’expédition des Français en Ḗgypte par Nakoula el-Turk, thk. ve trc. M. Desgranges Ainé, Paris 1839.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Başvekâlet Arşivinde Bonapart’ın Akkâ Muhasarasına Dair Bir Vekayiname”, Tarih Semineri Dergisi, Sa. II, İstanbul 1938, s. 3-31.
• Walsh, Thomas, Journal of the Late Campaing in Egypt: Including Descriptions of That Country, and of Gibraltar, Minorca, Malta, Marmorice and Macri with an Appendix; Containing Papers and Documents, London 1803.
• Zirikli, Hayreddin, el-A‘lâm, III, Beyrut 1992.