BİR GELENEĞİN SEFERE YANSIMASI: OSMANLI SAVAŞLARI VE TEFEÜL

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 2, 123 - 137, 29.11.2023

Veysel Göger

https://doi.org/10.34082/islamiilimler.1411023

Öz

Kelime olarak “hayra yorma, fal bakma” anlamına gelen tefeül, zamanla daha çok “kitap falı” manasında kullanılmıştır. Tefeül, niyet tutularak bir kitabın rastgele açılması temeline dayanmakta, ilk karşılaşılan veya belirli sayfa-satırdaki harf, kelime ya da ibarenin yorumuyla yapılmaktadır. Kur'an-ı Kerim başta olmak üzere bazı kitaplar bu konuda öne çıksa da tefeül yapılacak kitaplar noktasında bir sınırlama bulunmamaktadır. Tefeül yoluyla insan, oldukça merak duyduğu gayb aleminden ya çeşitli hususlarda bir bilgi edinme peşine düşer ya da attığı veya atacağı adımların kendisi için hayırlı olup olmadığına dair bir işaret arar. Özellikle ikinci yönüyle tefeül, İslam dininde meşru olarak görülen istihâreye benzemektedir. Bugüne kadar tefeül hakkında farklı çalışmalar yapılmıştır. Bu makale ise, Osmanlı dünyasında da oldukça yaygın olarak kullanıldığını gördüğümüz tefeülün, Osmanlı seferlerindeki uygulamaları üzerine eğilmektedir. Padişahlar, devlet adamları, alimler, askerler gibi farklı ordu mensuplarının çeşitli zamanlarda savaşlar sırasında tefeüle başvurdukları tespit edilmiştir. Bu tefeül hadiselerinin bazılarının niçin gerçekleştirildiği, nasıl yapıldığı ve sonucunun ne olduğu gibi ayrıntılar ana kaynaklara yansımıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan XVIII. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan dönemi kapsayan bu çalışmanın vurguladığı esas konu, savaş zamanı yapılan tefeüllerin salt folklorik bir pratikten daha fazla anlam taşıdığıdır. Makalede izah edildiği şekliyle, sefer sırasında yapılan tefeüller, gerek yapanlar gerekse bu durumdan haberdar olanlar için bir düzeyde motivasyonel etki yaratma potansiyeli taşımaktadır. Nitekim verilen bazı örneklerde yapılan tefeüller sonucunda, kişilerin seferin bilinmezliğine dair endişelerinin azaldığının ve memnun olduklarının tespit edilmesi bu durumu delillendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, savaş, endişe, tefeül, motivasyon.

THE REFLECTION OF A TRADITION TO A CAMPAIGN: OTTOMAN WARS AND TEFE’UL

Öz

Kaynakça

• Allahverdi, Reyhan Şahin. Kafkas Fatihi Özdemiroğlu Osman Paşa. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016.
• Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî. Dîvân. haz. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Bilkan, Ali Fuat. “Tefeül İle Ad Verme Geleneği ve Emir Timur’un Adı”. Millî Folklor 85 (2010): 133-137.
• Çakı, Aylin. Zihniyet Dünyasının Yansıması Olarak Falnâmeler: Kefeli Hüseyin’in Râznâme Adlı Eseri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Çelebi, İlyas. “Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/404-409. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Çelik, Mehmet vd. (haz.). Fatih Sultan Mehmed Dönemi Ferman ve Arşiv Belgeleri. İstanbul: Gebze Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Çerçi, Faris. Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri. III Cilt. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2000.
• Dikmen, Melek-Çetin, Kamile. “Klâsik Türk Edebiyatında Tefe’ül Geleneği ve Kitap Falının Şiire Yansıması”. JASSS: The Journal of Academic Social Science 49 (2016): 191-204.
• Duman, Filiz. Bir Gazavat-nâme Türü Olarak Hüseyin Behçetî’nin Mi‘râcü’z-zafer adlı Zafer-nâmesi, (H.1088/M.1678), (1-101. Varaklar Arası). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Duvarcı, Ayşe. Türkiye’de Falcılık Geleneği İle Bu Konuda İki Eser: “Risâle-i Falnâme Lî Ca‘fer-i Sâdık” ve “Tefe’ülnâme”. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Emecen, Feridun M. “Irakeyn Seferi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/116-117. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Emecen, Feridun M. Fetih ve Kıyamet: 1453 İstanbul’un Fethi ve Kıyamet Senaryoları. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Gelibolulu Mustafa ‘Âli. Nusret-nâme. haz. H. Mustafa Eravcı. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-Ahbâr. haz. Ali Çavuşoğlu. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Göger, Veysel. 16. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları (Strateji, Taktik, Kuşatma Aşamaları ve Teknolojisi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hafız-ı Şirazî. Hafız Dîvânı. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Havza, Esra. Hoca Sadeddin Efendi’nin Tâcü’t Tevârîh Adlı Eserinde I. Murâd Dönemi Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih. 5 Cilt. haz. İsmet Parmaksızoğlu. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt. haz. Mehmet Karataş vd. 2. Cilt. Ankara: BETAV Yayınları, ty.
• Kefeli Hüseyin. Râznâme (Süleymaniye, Hekimoğlu Ali Paşa No. 539). haz. İ. Hakkı Aksoyak. Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2004.
• Kütükoğlu, Bekir. Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1993.
• Lokmacı, Süleyman. Solak-zâde Tarihi'nin Tahlili ve Metin Tenkidi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Mecmûa-i Râgıb Mehmed Paşa. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi. Âtıf Efendi. 1746.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Mesnevî-i Ma‘nevî, (Giriş-Çeviri). haz. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mevlânâ Mehmed Neşrî, Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi (1288-1485)]. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2008.
• Murphey, Rhoads. Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700. (çev. M. Tanju Akad). İstanbul: Homer Kitabevi, 2007.
• Öğüt, Salim. “İstihâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/333-334. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Peçevi İbrahim [Peçuylu İbrahim]. Tarih-i Peçevi. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1283.
• Râşid Mehmed Efendi, Târîh-i Râşid, (1115-1134/1703-1722). haz. Abdülkadir Özcan. 3 Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Sevinç, Nurten. Şehrîzâde Mehmed Said ve Kurretü’l-Ebsâr (Târîh-i Nevpeydâ) Adlı Eseri: Tahlil ve Metin. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi 2020.
• Sûdî-i Bosnevî, Şerh-i Dîvân-ı Hâfız: Sûdî’nin Hâfız Dîvânı Şerhi (İnceleme - Tenkitli Metin). haz. İbrahim Kaya. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Uludağ, Süleyman. “Keşf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/315-317. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Uzun, Mustafa. “Falnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/141-145. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Vücûdî Mehmed b. Abdülaziz. Risâle-i Gazâ. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Şevket Rado Yazmaları, 332.
• Yilter, Sait. “Koca Râgıb Paşa’nın Bilinmeyen Bir Eseri: Mecmûa-i Râgıb Mehmed Paşa (Âtıf Efendi, 1746)”. Külliyat: Osmanlı Araştırmaları Dergisi 12 (2020), 77-90.