İbâdî Fırak Literatüründe Şehristânî Etkisi -Kalhâtî Örneği-

Yıl 2015, Cilt: 10 Sayı: 1, 149 - 168, 02.09.2015

Kadir Gömbeyaz

Öz

İslam tarihi boyunca ortaya çıkan siyasî-itikâdî oluşumları/fırkaları ve
onların görüşlerini ele alan fırak edebiyatının şüphesiz en başarılı ve
en çok bilinen örneği Ebû’l-Feth eş-Şehristânî’nin (ö. 548/1153) el-Milel
ve’n-nihal isimli diğer dinleri de kapsayan eseridir. El-Milel yazılmasının
akabinde kısa bir süre içerisinde İslam coğrafyasının pek çok köşesine
ulaşmış ve özellikle nispeten tarafsız ve ilmî üslubu sebebiyle değişik fırka
mensupları tarafından dahi başvurulan temel bir kaynak olmuştur. Bunun
örneklerinden biri Şehristânî’den kısa bir süre sonra yaşadığı anlaşılan
Uman’ın Kalhât şehrinden İbâdî âlim Ebû Abdillâh el-Kalhâtî’nin (ö.
7./13. yy) el-Keşf ve’l-beyân adlı eseridir. Bu makale el-Keşf’in ikinci cildinin
otuz sekiz ile ellinci bâbları arasında yer alan İslam fırkalarının tasnif
edildiği bölüm üzerine odaklanarak Şehristânî’nin el-Milel’indeki fırka
tasnifi ile yapılan mukayeseler sonucu görülen çarpıcı benzerliklerden hareketle
Kalhâtî üzerinde Şehristânî etkisinin mevcudiyetini iddia etmekte
ve bunu ispatlamaya çalışmaktadır. Bunun yanı sıra Şehristânî’den ciddi
ölçüde yararlandığı anlaşılan Kalhâtî’nin niçin eserinin hiçbir yerinde
Şehristânî’den veya el-Milel’den bahsetmediği sorusuna da birtakım öneriler
sunmaktadır. Son olarak Kalhâtî’nin tasnifinin Şehristânî’nin tasnifinden
nerelerde ve hangi bakımdan farklılaştığını tespit etmek suretiyle
Kalhâtî’nin tasnifinin kendine özgü niteliklerini başlıklar halinde ortaya
koymaya çalışmaktadır.
Anahtar Kelimeler: İbâdîlik, Kalhâtî, Şehristânî, Uman, Fırak Edebiyatı

Anahtar Kelimeler

-