İslam Toplumsal Sözleşmesi Üzerine Diyalektik Bir Yaklaşım

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 46, 107 - 145, 15.12.2020

Abdullah Acar Nurullah Güngör

Öz

Bünyesinde barındırdığı selamet, barış, huzur gibi manalar sebebiyle bizzat yaratıcı tarafından adı konulan İslam dini, özünde inansın ya da inanmasın insanların bir arada barış ve refah içerisinde yaşamaları için öngörülen kuralları muhtevasında barındıran bir dindir. Bu durum, farklı dinlerden oluşan bir toplumda hayata geçirilen ve ilk toplumsal sözleşme metni olarak da kabul edilen Medine Vesikası’nda da görülmektedir. Bu vesika, İslâm toplumunun nasıl bir medeniyet tasavvur ettiğini göstermekle beraber, evrensel nitelikte temel argümanları da ortaya koymaktadır.

Bireysel ve toplumsal bakımdan dünya ve ahiret mutluluğunun sağlanmasında ‘din olgusu’ ile dinin doğrudan ilintili olduğu örf ve âdetin oldukça büyük etkisi vardır. Bu suretle gerek toplumsal sözleşmeler gerekse de toplumsal sözleşmeyi harekete geçiren dinamikleri, dinden soyutlamış halde tek başına analiz etmek pasif bir yaklaşımdır. Dinin birleştirici tarafından aldığı güçle toplumsal sözleşmeler aslında formal/resmî ya da semi-official/ yarı resmi değil, aksine informal/gayriresmi olarak, yani kendiliğinden ve isteyerek gelişen ve gönüllü olarak katılınan sessiz bir anlaşmadır. Bu tür sözleşmenin diğer sözleşmelere göre etki ve katılım oranının yüksek olacağı aşikârdır.
Dolayısıyla yönetimlerin Medine örneğinde olduğu gibi toplumsal sözleşme oluşturacak ortam sağlamaları, yönetim olgusunun tabanda karşılık bulmasına basamak teşkil edecektir.
Yönetim anlayışı ya da yönetim felsefesi ise toplumsal sözleşmeler ile sıkı sıkıya bağlıdır. Toplumsal sözleşmeler re’sen olabileceği gibi, toplum normları tarafından yönlendirilmek suretiyle yapay bir sürecin de tamamlayıcısı olabilmektedir. Ancak yönetim, çoğunlukla toplumsal sözleşmeler baz alınarak otorite tarafından tasarlanmış kurallar bütününe tabidir.

Anahtar Kelimeler

İSLAM HUKUKU, sözleşme, mülkiyet, yönetim

Kaynakça

• Acar, Abdullah, Fıkhî Açıdan Kur’an Kıssaları, Konya, Ekopi Matbaası, 2010.
• Avva, Muhammed Selim, İslâm Devletinde Yönetim Şekli, trc. Adem Yerinde, 1. Bas- kı, İstanbul, İlimyurdu Yayıncılık, Kasım 2011.
• Aydın, Hakkı, “İslam Hukuku, Devlet ve Ahkâm-ı Sultaniye İlişkisi”, Cumhuriyet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2, Sivas- 2001.
• Beşer, Faruk, İslam’da Sosyal Güvenlik, Ankara: Diyanet yay, 1987.
• Buruma, Ian, Dinin Demokrasiyle İmtihanı, 1. Baskı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 2015.
• Avcı, Casim. “Hilafet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Çağrıcı, Mustafa, “Câr”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yay, 2002.
• Çağrıcı, Mustafa, “İslâm’da Eğitim-Ahlâk Meseleleri ve Toplum Kalkınması,” İslâm Üzerine Düşünceler, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 1991.
• Çeker, Orhan, Fıkıh Dersleri I, Konya: Ensar yayınları, 2013.
• Demir, Fahri, İslâm Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı, 5. Ankara, DİB Yayınları, 2012.
• Demir, Ömer & Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, 3. Baskı, Vadi Yayınları, 2002.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Birlikte Yaşama Tecrübesi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Demircan, Adnan. İslâm Tarihi’nin İlk Döneminde Önderler ve İhtilaflar. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Dönmezer, Sulhi. “Din, Vicdan Ve Kanaat Özgürlüğü”. Erdem 15 / 42, (Ocak 2005): 1-30.
• Ebu Davud. Kitâbu’l-Edeb. trc. Ahmet Necati Yeniel, Hüseyin Kayapınar, İstanbul: Şamil Yayınları, 2013.
• Ensârî, Abdülhamîd İsmail. “Ehlü’l-hâl ve’l-akd”, TDV İslam Ansiklopedisi. 10: 519. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Esed, Muhammed. İslâm’da Yönetim Biçimi. trc. M. Beşir Eryarsoy, İstanbul: Ekin Ya- yınları, 2016.
• Eş’arî, Ebu’lH asan. el İbâne ‘an Usûli’dD iyâne. Medine: b.y. 1410.
• Farabî Ebu’n-Nasr Muhammed( ö. 950). İdeal Devlet ‘El-Medinetü’l Fâzıla’. Trc. Nafiz Danışman. 4. Baskı. Ankara: MEB Yayınları, 2001.
• Fâsî, Allal, İslâm Hukuk Felsefesi, trc. Soner Duman, Osman Güman, İstanbul, İlim Yurdu Yay, 2014.
• Fayda, Mustafa, “Fey”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV yayınları, 1995.
• Flew, Antony, Felsefe Sözlüğü, trc. Nurşen Özsoy, 1. Baskı, Ankara, Yeryüzü Yayınevi, 2005.
• Frankena, William. Etik, trc. Azmi Aydın. İstanbul: İmge Yayınevi, 2007.
• Gannuşî, Raşid. Laiklik ve Sivil Toplum. trc. Gülşen Topçu, İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Gökalp, Ziya. İctimâi Usûl-i Fıkıh, İslam Mecmuası, I/3, 1329.
• Gündüz, Şinasi. “Din ve Bireysel Özgürlük Alanı”, Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 25, 2002.
• Hacak, Hasan. “İslâm Hukuk Düşüncesinde Özel Mülkiyet Anlayışı”, Marmara Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29, 2005.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Anayasa Hukuku. Ed. Vecdi Akyüz. İstanbul: Beyan Yayınları, Ağustos 2012.
• Hobbes, Thomas, Leviathan, trc. Semih Lim, 13. Baskı, İstanbul: YKY Yayınları, Ocak 2014.
• Isfahânî, Râğıb, Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî Ğarîbi’l-Kur’ân, thk: Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• İbnu’l-Mukaffa, Ebû Muhammed Abdullah (ö. 142/759). İslâm Siyaset Üslubu, trc. Vecdi Akyüz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İrfan, Ahmad. “Demokrasi ve İslâm.” trc: Faruk Özdemir. İslâmî Araştırmalar2, 2012.
• Kaboğlu, İbrahim, “Din Özgürlüğü”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 46. 2015.
• Kahveci, Niyazi, İslâm Siyaset Düşüncesi, Ankara: Sinemis Yayınları, 2012.
• Karaman, Hayrettin. İslâm Hukuk Tarihi. 9. Baskı. İstanbul: İz yayıncılık 2012.
• Karaman, Hayreddin & Çağrıcı, Mustafa & Dönmez, İbrahim Kâfi & Gümüş, Sadrettin) Kur’ân Yolu Tefsiri. 5 cilt, Ankara: DİB Yay., 2012.
• Katip, Ahmad, Anayasal Meşruiyet. trc. Sümeyra Özkan. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.
• Kâtip, Ahmad. Demokratik Hilafet’e Doğru. trc. Muhammed Coşkun. İstanbul: İlimyurdu Yayınları, 2010.
• Kaya, Remzi. “Kur’an-ı Kerîm’de Fey Gelirleri ve Dağılımı.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2. Bursa, 2001.
• Kefevî, Eyyüb b. Musa el-Hüseynî. Külliyâtü Ebi’l- Bekâ. Dersaâdet: Matbaatü’l-Âmire, 1869.
• Kelebek, Mustafa, “İslâm Hukuk Felsefesi Açısından Medine Vesikası”, erişim: 03 Ha- ziran 2017, http://eskidergi.cumhuriyet.edu.tr/makale/288.pdf.
• Kutub, Seyyid. İslâm Toplumuna Doğru. trc: Ahmet Pakalın. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2017.
• Locke, John. Yönetim Üzerine İkinci İnceleme. trc. Fahri Bakırcı. Ankara: Eksi Kitaplar, 2016.
• Mâverdî, Ebu’l Hasan Habib. el-Ahkamü’s Sultaniye. trc: Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2015.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. İslâm’da Hükümet. trc. Ali Genceli, İstanbul: Hilal Yayınları, 2016.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. İslâm’da İnsan Hakları. İstanbul: Düşün Yayınları, 2017.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. İslâmî Kavramlar. trc. Süleyman Akyüz. 11. Bs. İstanbul: Pınar Yayınları, 2014.
• Mevsilî, Mahmud Muhammed. İmam-ı A’zam’ın İctihad ve Görüşleri, el-İhtiyar, trc. Celal Yeniçeri. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2014.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık yayınları, 1995.
• Niyazi, Mehmed. İslâm Devlet Felsefesi. 9. Baskı, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Topçu, Nurettin. Ahlâk. 4. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Özel, Ahmet. Daru’l-İslâm Daru’l-Harb. İstanbul: İz yayıncılık, 2014.
• Özkan, Mustafa. “Medine Vesikası”. TDV İslam Ansiklopedisi. EK-2: 212-215. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Polat, Fethi Ahmet. İslam Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler, Mu’tezîlî Zemahşerî’ye, Eş’arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Proudhon, Pierre-Joseph, Mülkiyet Nedir?, trc. Devrim Çetinkasap, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2016.
• Rousseau, J.J. Toplum Sözleşmesi ya da Siyaset Hukuku İlkeleri. trc. İsmail Yerguz. İstanbul: Say Yayınları, 2012.
• Rousseau, JJ. Toplumsal Sözleşme veya Siyasal Hukukun Prensipleri. trc: Cenap Karakaya. 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Şentürk, Habil. Din Psikolojisi. İstanbul: Esra Yayınları, 1997.
• Şentürk, Recep. İnsan Hakları ve İslâm Sosyolojik ve Fıkhi Yaklaşımlar. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2007.
• Tuğ, Salih. İslâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1969.
• Türk Dil Kurumu. “Güncel Türkçe Sözlük”. erişim: 3.8.2016. http://www.tdk.gov. tr, ‘toplum’ Ural, Şafak. “Demokrasi Kavramı, Toplumsal Değerler ve Birey”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1, Ankara, 1999.
• Uslu, Ferhat. Anayasa Yargısının Sınırları Sorunu. Ankara: Adalet Yayınevi, 2014.
• Yayla, Mustafa. İslâm Hukukunda İnsan Hakları ve Eşitlik. Konya: Çizgi Kitabevi, 2011.
• Yörük, Abdülhak Kemal. Hukuk Felsefesi Dersleri. İstanbul: 1958.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd (ö.538/1144). Keşşaf Tefsiri. trc. Abdulaziz Hatip 2. Cilt, “Nisa”, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.