Azerbaycan Topraklarında ‘İskit’ İzleri

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 20, 05.02.2024

Umut Üren

Öz

Genel bir tarif ile Doğu Avrupa olarak nitelendirdiğimiz coğrafya, bozkır menşeili toplulukların tarihin oldukça erken dönemlerinden itibaren rağbet gösterdikleri ve yaşam alanı olarak tercih ettikleri bir bölge olarak karşımıza çıkmaktadır. Karadeniz’in kuzeyinde Kimmer olarak bildiğimiz bozkır kültürüne mensup topluluk, uzun bir süre bu toprakları egemenliği altında tutmayı başarmıştır. MÖ. VIII. yüzyıla gelindiğinde Kimmerlerin hâkim oldukları bu topraklar, Asya menşeili yeni bir bozkır toplumuna teslim oldu. Eskibatı’da “Skudai”, “Skythai”, Asur metinlerinde “Aşguzai”, Pers tabletlerinde “Saka” ve Çinliler tarafından “Sai” gibi isimlerle kaydedilen bu yeni fatihler; İskitler olarak bildiğimiz bozkırlı göçebelerdir. İç Asya’dan Tuna’ya kadar uzanan geniş topraklar, kısa sürede yeni efendilerinin kontrolüne girmiştir. Bölgedeki İskit hakimiyeti yalnızca Karadeniz’in kuzeyi ile sınırlı kalmayarak, Kimmer göçleri sonrasında, Ön Asya’da da kendisini hissettirmiştir. İskitlerin, günümüz Anadolu topraklarına inişi Kafkaslar üzerinden gerçekleştirilmiştir. Bu geçişin öncesi ve sonrasında kuzey Kafkasya düzlükleri İskitlerin Anadolu’ya gerçekleştirecekleri seferler için bir nevi askeri üs vazifesi görmüştür. Anadolu’da bulundukları süre zarfında Urartu ve Asur gibi topluluklarla münasebetler tesis eden İskitlerin söz konusu faaliyetleri, yazılı kaynaklara yansıdığı gibi bu kayıtlara şahitlik edecek pek çok arkeolojik malzeme Anadolu ve Kafkasya’nın çeşitli yerlerinde gün yüzüne çıkarılmıştır. İskitlere yönelik mevcut veriler, inşa ettikleri yüksek medeniyete işaret eder niteliktedir. Bu vaziyet, İskitlerin kökenine dair gerçekleştirilen çalışmaları objektiflikten uzaklaştırarak, İranîlik ve Slavlık gibi tezlerin dillendirilmesine neden olmuştur. Bununla birlikte özellikle dil ve arkeolojik malzemeyi değerlendiren birçok araştırma, İskitlerin bir Türk topluluğu olduğu yönündeki savı diğer görüşlerin önüne geçirmektedir. Kaynaklarda İskitlerle alakalı olarak sunulan kültürel unsurların asırlar boyunca başka Türk toplulukları tarafından sürdürülmesi ise ayrı bir gerçekliktir. Türk kültür dairesi içerisinde gördüğümüz İskitler, Kafkasya ve Anadolu coğrafyasında kadim Türk izlerinin ilk temsilcileri arasında yer almaktadır. Bu çalışmada günümüz Azerbaycan topraklarındaki İskit varlığı; bölgedeki İskit kayıtları ve arkeolojik bulgular üzerinden tartışılmaya gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İskitler, Kimmerler, Azerbaycan, Kafkasya, Mingeçevir.

Kaynakça

• Aliyev, İ. (1979). O Skifah i Skifskom Çarstve v Azerbaydjane, Peredneaziatskiy Sbornik- III, Istoriya i Filologiya Stran Drevnego Vostoka, Moskva, 4-14.
• Artamanov, M. İ. (2020). Kimmerler ve İskitler başlangıcından M.Ö. IV. yüzyıla kadar (M. Şen, çev.). Selenge Yayınevi.
• Aslanov, G. M., Vaidov, R. M., & Ione, G. İ. (1959). Drevniy Mingeçaur: Epoha Eneolita i Bronzi. Bakü.
• Belli, O., & Ceylan, A. (2002). 2000 yılı Anzaf kaleleri kazı ve onarım çalışmaları. 23. Kazı Çalışmaları Toplantısı 2 içinde (s. 275-286). Ankara.
• Belli, O. (2010). 2008 yılı Van-Yoncatepe Sarayı, Nekropolü ve Aşağı Kenti kazıları. 31. Kazı Çalışmaları Toplantısı-1 içinde (s. 95-120). Ankara.
• Belyavskiy, V. A. (2011). Vavilyon Legendarniy i Vavilyon İstoriçeskiy, Lomonosov. Moskva.
• Çernikov, S. S. (1965). Zagadka Zolotogo Kurgana, Nauka. Moskva.
• Çilingiroğlu, A. (2005). Bronze Arrowheads of Ayanis (Rusahinili Eiduru-kai): Indicate Ethnic Identity? In Anatolian Metal-III Symposium (pp. 63-66). Bochum.
• Erzen, A. (1968). Van Bölgesi Çavuştepe 1968 Kazısı. Türk Arkeoloji Dergisi, 17(2), 77-90.
• Erzen, A. (1981). ‘Toprakkale Kazısı 1977 Çalışmaları. Türk Arkeolojisi Dergisi, 25(2), 69-70.
• Galanina, L. K. (2006). Skifskiye Drevnosti Severnogo Kavkaza v Sobranii Ermitaja: Kelermesskiye Kurgani. Sankt-Peterburg.
• Halilov, D. A. (1971). Arhheologiçeskiye Nahodki “Skifskogo” Oblika i Vopros o “Skifskom Çarstve” na Territorii Azerbaydjana. In P. D. Liberov & V. İ. Gulyayev (Eds.), Problemi Skifskoy Arheologii (pp. 183-187). Moskova.
• Hasanov, Z. (2017). Udila i Psalii Rannego Jeleznogo Veka, Naydennie v Azerbaidjane. Arheologiya, 3, 105-119.
• Hasanov, Z. (2012). Pogrebalni Obriad kak Osnova Vyiavleniya Sobstvenno Skifskih Kurganov Azerbaydjana. In Peregrinationes Archaeologicae In Asia et Europe Joanni Chochorowski Dedicatae (pp. 519-527). Kraków.
• Hasanov, Z. (2021). Olbian Style Bronze Mirrors with Zoomorphic Handles from Mingachevir, Peoples in the Black Sea Region from the Archaic to the Roman Period. M. Manoledakis (Ed.), Archaeopress Archaelogy (pp. 13-22).
• Herodot, (2006). Tarih (M. Ökmen, çev.) Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kiyaşko, V. Ya., & Korenyako, V. A. (1976). Pogrebenie Rannego Jeleznogo Veka u G. Konstantinovska-na- Donu. Sovetskaya Arheologiya, 170-177.
• Mamedov, E. V. (2019). Gruntovi Pohovannya Antiçnogo Mingecevira (Samunisa). Istoriya, 2(141), 21-26.
• Melyukova, A. İ. (2014), İskitler ve Sarmatlar (İ. Togan, çev.). D. Sinor (Der.), Erken İç Asya tarihi içinde (s. 141-166). İletişim Yayınları.
• Mroveli, L. (2014). The lives of the Georgian Kings (D. Gamq’relidze, trans.). Kartlis Tshovreba A history of Georgia (pp. 13-76). Artanudji Publishing.
• Murzin, V. Y. (1990). Proishojdeniye Skifov: Osnovnye Etapı Formirovaniya Skifskogo Etnosa. Kiev.
• Muscarella, O. W. (1977). "Ziwiye" and Ziwiye: The forgery of a provenience. Journal of Field Archaeology, 4(2), 197-219.
• Özgül, O. (2022). Urartu’nun kuzey ve kuzeydoğusundaki Kimmer-İskit varlığına dair yeni görüşler. XVIII. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler içinde (X. Cilt, S. Nurdan & M. Özler, haz., s. 607-623). TTK.
• Phillips, E. D. (1972). The scythian domination in Western Asia: Its record in history. Scripture and archaeology. World Archaeology, 4(2), 129-138.
• Piotrovskiy, B. B. (1954). Skify i Drevniy Vostok. Sovetskaya Arheologiya, XIX, 141-158.
• Tuallagov, A. A. (2017). İskitlerden erken Alanlara Kuzey Kafkasya (O. Uravelli, çev.). Kafdav Yayıncılık.
• Yesayan, S. A., & Pogrebova, M. N. (1985). Skifskiye Pamyatniki Zakavkazya. Moskva.