İki Savaş Arası Dönem’de Türkiye ve Polonya Anayasal Gelişim Süreçlerinin Karşılaştırması (1919-1939)

Yıl 2025, Cilt: 3 Sayı: 1, 89 - 111, 30.01.2025

Merve Çetinel Çaylı , Fehim Kuruloğlu

Öz

İki dünya savaşı arasında geçen süreç Türkiye ve Polonya’nın ulus devlet olarak tarih sahnesine çıktıkları bir dönemdir. XVIII. yüzyıl sonlarında bağımsızlığını kaybeden Polonya, Birinci Dünya Savaşı sonunda yeniden kurulurken, diğer tarafta Türkiye Birinci Dünya Savaşı’nın yenilenlerinden biri olarak mücadelesine devam etti ve bağımsız bir devlet olarak tarihteki yerini yeniden aldı. Bu çalışma Avrupa’nın bu iki genç devletinin anayasal gelişim süreçlerini karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Bu süre zarfında Polonya’da ilan edilen 1919, 1921 ve 1935 anayasalarıyla, Türkiye’de ilan edilen 1921 ve 1924 anayasaları dönemin siyasi gelişmeleri ışığında içerik, şekil, nicelik ve uygulama yönünden incelenmiştir. Karşılaştırmalı tarih metoduyla yapılan bu araştırma göstermektedir ki, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kurulan Türkiye ve Polonya’nın anayasal gelişim süreçlerinde siyasi ve sosyal açıdan birçok benzerlik bulunmaktadır. 1929’dan sonra dünyada gitgide artan otoriterleşme eğilimlerine paralel Polonya ve Türkiye’nin anayasa ve anayasal kurumlar aracılığıyla bunu engellenmeye çalıştığı, diktatörlük, askeri vesayet, darbe gibi tartışmaların bu dönemde yoğun bir şekilde iki ülkenin ortak gündemi olduğu ortaya konulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Anayasal gelişme, Türkiye, Polonya, İki Savaş Arası Dönem

A COMPARISON OF CONSTITUTIONAL DEVELOPMENT PROCESSES OF POLAND AND TÜRKİYE IN THE INTERWAR PERIOD (1919-1939)

Öz

Türkiye and Poland re-emerged as nation-states in the period between the two world wars. Poland, which had lost its independence in the late 18th century, was re-established due to the First World War, while Türkiye continued its struggle on the side of the defeated in the First World War and regained its status as an independent state. This study compares the constitutional development processes of these two relatively young European states. In this context, the 1919, 1921, and 1935 Polish constitutions and the 1921 and 1924 Turkish constitutions were subjected to an in-depth analysis in terms of content, form, quantity, and implementation with a particular focus on how they reflected and influenced political developments of the period. This research, conducted using the comparative history method, demonstrates numerous similarities in the constitutional development processes of Türkiye and Poland concerning political and social aspects. It is revealed that in parallel with the increasing authoritarian tendencies in the world after 1929, Poland and Türkiye endeavored to avert this through constitutions and constitutional institutions and that discussions such as dictatorship, military tutelage, and coups were a prominent feature of the shared agenda of the two countries during this period.

Anahtar Kelimeler

Constitutional Developing Process, Türkiye, Poland, Interwar period

Kaynakça

• AKŞİN, S. (2019). Kısa Yirminci Yüzyıl Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• AKYILDIZ, A. (1998). “Sened-i İttifak’ın İlk Tam Metni”. İslam Araştırmaları Dergisi. Sayı 2: 209-222.
• ANAYURT, Ö. (2003). “1924 Anayasası’nda Temel Hak ve Hürriyetler”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7. Sayı 2.ss.1-24.
• ARIK, S. (2010). Kuruluştan XVII. Yüzyıla Polonya Tarihi. Ankara: Köksav Yayınları.
• ARMAOĞLU, F. (2019). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1995). İstanbul: Kronik Kitap.
• ATİK, K. (2014). “Tarih Araştırmalarında Yeni Bir Yöntem: Karşılaştırmalı Tarih”. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt No 5. Sayı No 16: 272-291.
• AYDEMİR, Ş.S. (1966). İkinci Adam. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• BAKIR, A. – E.E. OĞUZ. (2021). “Polonya’nın Tarihi Coğrafyası”. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi. Cilt No 2: 10-32.
• BEYDİLLİ, K. (2007). “Polonya”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Cilt No 34: 309-317. https://islamansiklopedisi.org.tr/polonya#2
• BLOCH, M. (2007). Tarih ve Tarihçi Annales Okulu İzinde, (drl. Ali Boratav). İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• CHOLEWINSKI, R. (1998). “The Protection of Human Rights in the New Polish Constitution”. Fordham International Law Journal. Vol 22. Issue 2: 236-291.
• COLE, D.H. (1998). “Poland’s 1997 Constitution in Its Historical Contex”. Saint Louis Warsaw Trans-Atlantic Law Journal, Indiana University. Sayı No 1: 1-43.
• ÇELEBİ, E. (2022). “1921 Anayasası’nın Uygulanmasına İlişkin Değerlendirme ve Tespitler”. Belgi Dergisi. Sayı 22: 75-93.
• DAVIES, N. (2001). Heart of Europe The Past in Poland’s Present. New York: Oxford University Press.
• DAVIES, N. (2005). God’s Playground A History of Poland, Vol. II, 1795 to Present, New York: Colombia University Press.
• DEMİRAĞ, S.- B. TUNÇ. (2021). Relations Between Turkey and Poland in The First Era of the Republic (1923-1950)”. Belgi Dergisi. Sayı 22: 219-239.
• DEMİRCİ, H.A. (2017). “1921 Polonya Anayasası’nın 1924 Türkiye Anayasası Üzerinde Etkileri”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 26: 1-11.
• ERDOĞAN, M. (2003). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset. Ankara: Liberte Yayınları.
• ERDOĞAN, M. (2024). “Demokratikleşme Sürecinde Post Egemen Anayasa Yapımına Bir Örnek: 1997 Polonya Anayasasının Yapım Süreci ve Bu Sürecin Sorunları”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Cilt 32. Sayı 3: 1405-1457.
• EROĞUL, C. (2008). “1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri”. 1908-2008 Jön Türk Devrimi’nin 100. Yılı Uluslararası Kongresi. Ankara: s.2.
• FİLDİŞ, B. (2015). “Braudel’i Tarihsel Sosyoloji Bağlamında Okumak)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. Cilt No 8. Sayı No:41 789-794.
• FLANZ, G.H. (1956). XIX. Asır Avrupa’sında Anayasa Hareketleri: Anayasacılık Hareketlerinin Mukayeseli Olarak İncelenmesine Giriş. (çev. Necat Erder, Şerif Mardin, Aydın Sinanoğlu). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• FROST, R. (2015). The Oxford History of Poland-Lithuania Volume I: The Making of the Polish-Lithuanian Union.1385-1569. New York: Oxford University Press.
• GOLOĞLU, M. (2010). Milli Mücadele Tarihi III Üçüncü Meşrutiyet. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• GOROVE, S. (1954). “The New Polish Constitutuion”. Washington University Law Review. Vol 1945. No 3: 261-282.
• GORSKI, K. (1966). “The Origins of the Polish Sejm”. The Slavonic and East European Review. Vol No 44. NO 102:122-138.
• GÖZLER, K. (1999). Türk Anayasaları. Bursa: Ekin Kitabevi.
• GÜNEŞ, İ. (2020). “Teşkilati Esasiye Kanunu’nun (1921 Anayasası’nın) Yapılış Süreci”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 20. Sayı 2: 233-256.
• GÜNEŞ, M. (2022). “100’ncü Yılında 1921 Yılı Anayasaları: Gürcistan, Polonya ve Türkiye Örneği”. 1921 Anayasasının Kabul Edilişinin 100. Yılı Ulusal Sempozyumu (21 Ocak 2021). Ankara: TBMM Basımevi: 239-259. Historical Dictionary of Poland 966-1945. (1996). (ed. WROBEL, P. - R.J. KOZICKI). London: Greenwood Publishing.
• JEDRUCH, E.C.H. (2020). “Poland’s Legislative Parliament (Sejm Ustawodawczy) And The Small Constitution (Mala Konstytucja) of 1919”. Parliaments, Estates and Representation. Vol 40: 1-13.
• KACZMARCZYK-KALK, K. (2018). “System Rzadow w Polsce w Latach 1918-1922”. Studia Prawnicze Kul. Vol 1: 58-80.
• KANDEĞER, B. (2021). 1921 Teşkilatı Esasiye Kanunu Bağlamında “Meclis Hükümeti Sistemi, Milli Egemenlik ve Ademi Merkeziyetçilik”. Tarsus Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Cilt 2. Sayı 1: 15-32.
• KARAL, E.Z. (2011). Osmanlı Tarihi V. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• KARPAT, K. (2010). Türk Demokrasi Tarihi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• KAYIRAN, M. – M.Y. METİNTAŞ. “Türkiye’de Anayasal Gelişme (1876-1924)”. Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi. Cilt 1. Sayı 1: 14-41.
• KÜÇÜK, A. (2016). “1924 Anayasasında Temel Hak ve Hürriyetler”. Liberal Düşünce Dergisi. Sayı 82: 5-54.
• LEWIS, B. (2018). Modern Türkiye’nin Doğuşu. (çev. Boğaç Babür Turna). Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• LIPIAN, A. (2012). “Unfullfilled Ambition: The Polish-Soviet War 1919-1920”. The Journal of History and Political Science. Vol 1.
• LUDWIKOWSKI, R.R. (1987). “Two Firsts: A Comparative Study of the American and the Polish Constitutions”. Michigan Journal of International Law, Columbus School of Law. Vol No 8. Issue 1: 117-156.
• LUKOWSKI, J. – H. ZAWADZKI. (2006). A Concise History of Poland. New York: Cambridge University Press.
• MAMINSKI, M.- S.E. EROĞLU. (2022). “The Role of Local Self Government Units in Poland and Turkey”. Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Cilt 6. Sayı 2: 117-122.
• MERRIMAN, J. (2018). Rönesans’tan Bugüne Modern Avrupa Tarihi. (çev. Şükrü Alpagut). Ankara: Say Yayınları.
• Nutuk. (2017). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• ORTAYLI, İ. (2019). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Kronik Kitap.
• ÖZ, C. (2022). “1919 Polonya Anayasası (Küçük Anayasa) ile 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunun Benzerlikleri”. 1921 Anayasasının Kabul Edilişinin 100. Yılı Ulusal Sempozyumu (21 Ocak 2021). Ankara: TBMM Basımevi: 313-327.
• ÖZBUDUN, E. (1992). 1921 Anayasası, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• PAMİR, A. (2004). “Osmanlı Egemenlik Anlayışında Sened-I İttifak’ın Yeri”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Cilt 53. Sayı 2: 61-82.
• PRAZMOWSKA, A.J. (2004). Civil War in Poland 1942-1948. New York: Palgrave Macmillan.
• PRAZMOWSKA, A.J. (2010). Poland A Modern History. London-New York: I.B. Tauris.
• PROKOP, K. (2018). “The System of Government Under the Small Constitution of 1919”. Przeglad Prawa Konstytucyjnego. No 6: 55-62.
• SARI, S. (2022). “Türk Matbuatında Mareşal Jozef Klemens Pilsudski’nin İrtihali”. Takvim-i Vekayi. Cilt 10. Sayı 2: 146-163.
• Sejm. “Constitution of the Republic of Poland, March 17, 1921”. Erişim Tarihi: 28.05.2021. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/e1921.html.
• Sejm. “Ustawa Rzadowa z dnia 3-go maja 1791 roku”. Erişim Tarihi: 12.04.2022. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/kpol/1791.html.
• SOSYAL, M. - F. SAĞLAM. (1995) “Türkiye’de Anayasalar”. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları. Cilt 1: 19-38.
• STACHURA, P.D. (2004). Poland 1918-1945 An Interpretive and Documentary History of Second Republic, London&New York: Routledge.
• STONE, D.Z. (2010). “An Introduction to Polish Democratic Thought”. The Origins of Modern Polish Democracy. (Ed. M. B. B. Biskupski-James S. Pula- Piotr J. Wrobel). USA: Ohio University Press.
• SZCZASKA, Z. (2012). “Notes On The Senate”, Senate Of The Republic of Poland. Warsaw. 1-2.
• TANİLLİ, S. (1980). Türk Anayasaları ve İlgili Mevzuat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• TANÖR, B. (2010). Osmanlı- Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• TOPAKTAŞ ÜSTÜNER, H. (2014). “I. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye-Polonya İlişkilerinin Yeniden Tesisi (1918-1928)”. Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600. Yıldönümü Sempozyumu (27-28 Eylül 2014). Beykoz. Beykoz belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları: 95-102.
• TOPAKTAŞ ÜSTÜNER, H. (2024). “XX. Yüzyıl Türk Tarihi Araştırmalarında Polonya Arşivleri”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. Özel Sayı: 357-384.
• TOYNBEE, A. (1978). Tarih Bilinci. (çev. Murat Belge). İstanbul: Bates Yayınları.
• TUNAYA, T.Z. (1975). Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• TUNAYA, T.Z. (1988). Türkiye’de Siyasal Partiler. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• TURAN, Ş. (1992). Türk Devrim Tarihi 2.Kitap Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• TURFAN, M.N. (2005). Jön Türklerin Yükselişi. (çev. Mehmet Moralı). İstanbul: Alkım Yayınevi.
• ÜÇOK, C. (1961). Siyasal Tarih 1789-1950. Ankara: Ajans Türk Matbaası.
• VURAL-DİNÇKOL, B. – A. IŞIK. (2015). “1924 Anayasası Döneminde Yurttaşlık Anlayışı”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi. Cilt 21. Sayı 1: 13-43.
• WATT, Richard M. (1982). Bitter Glory Poland and its Fate 1918-1939. New York: Published by Simon and Schuster.
• WISZOWATY, M.M. (2019). “The Draft Constitution of the Polish State of 1917, on the idea of resurrecting the Polish state in 1918 as a mixed (constitutional) monarchy and the main provisions of the monarchical constituton for Poland”. Przeglad Prawa Konstytucyjnego. No 6: 25-39.
• YAMAÇ, M. (2020). “Türkiye Devleti’nin İlk Anayasası 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt 22. Sayı TBMM’nin 100. Yılı ve Milli İrade Özel Sayısı: 204-220.
• YILMAZ, F. (2007). Türk Anayasa Tarihi. (1808-2007). Ankara: Berikan Yayınları.
• ZAKRZEWSKI, W. (1986). “Polonya Yönetim Sistemi Üzerine Düşünceler”. (çev. Günsev Evcimen). İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi. Cilt 7. Sayı 1: 73-102.
• ZAMOYSKI, A. (2010). The Polish Way A Thousand Year History of the Poles and Their Culture. London: John Murray.
• ZUBIK, M. (2014). “Polish Constitutionalism And The Constitutional Judiciary In Poland”. Hungarian Review. Vol V. No 6: 66-73.