Bedî‘ İlminde Eş Seslilik, Ses Özdeşliği ve Ses Benzerliği İle İlgili Söz Sanatları

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 61 - 82, 01.06.2024

Ahmet Gezek

https://doi.org/10.51802/istanbuljas.1455083

Öz

Hicri yedinci yüzyıldan sonra klasik dönem tasnifinde bedî‘ ilminin, mana ve lafızla (söyleyişle) ilgili söz sanatları olarak iki kısımda değerlendirilmesi yaygındır. Lafızla ilgili sanatların kapsamı bir müelliften diğerine bazı farklı sanatları içinde barındırsa da bu sanatlar genel anlamda kelime tekrarı, kelimelerin yer değiştirmesi, bir kelimenin ibaredeki başka bir kelimeden türetilmesi, eş seslilik, ses özdeşliği ve ses benzerliği gibi konuları içerir. Çalışmamızda, lafızla ilgili sanatlar içerisinden eş seslilik, ses özdeşliği ve ses benzerliği ile ilgili olanlara yer verilmiştir. Bu açıdan konu incelendiğinde, cinasın bazı alt başlıklarının eş seslilikle, bazısının ses özdeşliğiyle, bazısının da ses benzerliğiyle ilgili olduğu tespit edilmiştir. Şöyle ki; cinâs-ı tâm’ın alt başlıklarından cinâs-ı mümâsil’de eş sesli sözcükler bulunmaktadır. Cinâs-ı müstevfâ ve cinâs-ı mürekkeb sanatlarında, telaffuzları aynı olduğu için iki kelime veya ifade arsında ses özdeşliği vardır. Ses benzerliğiyle ilgili söz sanatları; cinâs-ı gayr-ı tâm, seci ve lüzûm-ı mâ lâ yelzem’dir. Araştırmamızda, lafızla ilgili söz sanatlarının iki önemli konusu cinas ve seci ile ilgili farklı bir perspektif sunulmuş ve telaffuzla ilgili bu sanatların daha iyi anlaşılması hedeflenmiştir. Yapılan araştırmada, lafızla ilgili bedî‘ sanatlarını eş seslilik, ses özdeşliği ve ses benzerliği açısından ele alan çalışmaya rastlanmamasının konuyu daha önemli hale getirdiği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bedî‘ İlmi, Cinâs, Seci‘, Lüzûm-ı mâ lâ yelzem, Tasnif.

The Rhetoric Figures Related to Homophony, Same Pronunciation and Sound Similarity in the ʿIlm al- Badī‘

Öz

In the classification of the classical period after the seventh century of the Hijri, it is common to evaluate the ʿIlm al-badī‘ in two parts: the figures of speech related to meaning and the figures of speech related to pronunciation. Although the scope of the figures of speech related to pronunciation includes some different arts from one author to another, these arts generally include topics such as word repetition, substitution of words, derivation of a word from another word in the phrase, homophony, same pronunciation and sound similarity. In our study, among these figures of speech, those related to homophony, same pronunciation and sound similarity are included. When the subject is examined from this perspective, it has been determined that some subheadings of the jinās (pun) are related to homophony, some to the same pronunciation, and some to sound similarity. Namely, there are homonyms in jinās al-mumāthil, one of the subheadings of jinās al-tām (full pun, alliteration). In jinās al-mustawfā and jinās al-murakkab, there is sound identity between two words or expressions because their pronunciation is the same. The figures of speech related to sound similarity are jinās gayr tām (incomplete pun), saj‘ (assonance) and the luzūm mā lā yalzam. In our research, it is aimed to better understand the subject by presenting a different perspective on jinās and saj’, two important issues of figures of speech related to pronunciation. It is thought that the fact that there is no study dealing with figures of speech of al- badī‘ related to the wording in terms of homophony, same pronunciation and sound similarity makes the subject more important.

Anahtar Kelimeler

ʿIlm al- badī‘, Jinās, Saj‘, Luzūm mā lā yalzam, Classification.

Kaynakça

• Abbâs, Fadl Hasan. el-Belâğa fünûnühâ ve efnânühâ: İlmü’l-beyân ve’l-bedî‘. Ürdün: Dâru’l-Furkân li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2007.
• Abdurrâzık, Hasen İsmâîl. el-Belâğatü’s-sâfiye fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2006.
• Abdurrâzık, Hasen İsmâîl. Min Kadâyâ’l-belâğati ve’n-nakdi ‘inde Abdülkâhir el-Cürcânî. Suudi Arabistan: Evkâfü Abdullah b. Türkî ed-Dahyân el-Hayriyye, 1981.
• Akbaş, Y. Fatih. Arapça Belâgat: Meânî, Beyân, Bedî‘. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2017.
• Akdemir, Hikmet. Belâgat: Meânî, Beyân, Bedî‘. 2. bs. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2021.
• Altuntaş, Halil, ve Muzaffer Şahin, çev. Kur’ân-ı Kerîm Meâli. 12. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Atîk, Abdülaziz. fi’l-Belâgati’l-‘Arabiyye: ‘İlmü’l-Bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, t.y.
• Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdih li’l-belâğa. 5 cilt. el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, t.y.
• Bâ Mahreme, Abdullāh et-Tayyib b. Abdillâh. Kilâdetü’n-nahr fî vefeyâti a‛yâni’d-dehr. 6 cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2008.
• Bahâüddîn es-Sübkî. ‛Arûsü’l-efrâh fî şerhi telhîsi’l-miftâh. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye, 2003.
• Betlûnî, Şâkir b. Meğâmis. Nefhu’l-ezhâr fî müntehabâti’l-ezhâr. Beyrut: el-Matba‛atü’l-Edebiyye, 1986.
• Bulut, Ali. Bedî‘ İlmi. 1. bs. İstanbul: İFAV, 2016.
• Bulut, Ali. Belâgat: Meânî, beyân, bedî‘. 2. bs. İstanbul: İFAV, 2014.
• Cârim, Alî, ve Mustafa Emîn. el-Belâğatü’l-vâdiha: el-Beyân el-me‘ânî el-bedî‘. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, t.y.
• Çögenli, Mehmet Sadi. Ayet ve Hadis Örnekli Arapça Belâgat: Meânî, Beyân, Bedî‘. 2. bs. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Düsûkî, Muhammed b. ‘Arafe. Hâşiyetü’d-Düsûkî ‘alâ muhtasari’l-me‘ânî. 4 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye, t.y.
• Ebû Mansûr es-Se‛âlibî, ‛Abdülmelik b. Muhammed. Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-‛asr. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛ilmiyye, 1983.
• Eren, Cüneyt, ve Vecih Uzunoğlu. Arapça Belâğat Hülâsatu’l-Belâğa. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2012.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüğa. 15 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‛Arabî, 2001.
• Habenneke, Abdurrahmân Hasen. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye: Üsüsühâ ve ‘ulûmühâ ve fünûnühâ. 2 cilt. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1996.
• Harîrî, Kâsım b. Ali. Makâmâtü’l-Harîrî. Beyrut: Dâru’l-Me‘ârif, 1983.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-me‛ânî ve‘l-Beyân ve‘l-bedî‛. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye, t.y.
• Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn. el-Îzâh fî ‛ulûmi’l-belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hatîb el-Kazvînî, Celâlüddîn. Telhîsu’l-miftâh. Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2010.
• İbn Hicce el-Hamevî. Hizânetü’l-edeb ve ğâyetü’l-ereb. Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl – Dârü’l-Bihâr, 2004.
• İbn Manzûr, Muhammed el-İfrîkî. Lisânü’l-‛Arab. 3. bs. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İsferâyînî, İsâmüddîn. el-Atvel Şerhu telhîs-i miftâhi’l-‘ulûm. 2 cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Kâsım, Muhammed Ahmed, ve Muhyiddîn Dîb. ‘Ulûmü’l-belâğa: el-Bedî‘ ve’l-Beyân ve’l-Me‘ânî. Lübnan: Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 2003.
• Medine Üniversitesi Komisyonu, ed. el-Belâğa I el-beyân ve’l-bedî‘. Suudi Arabistan: Câmi‘atü’l-Medîneti’l-‘Âlemiyye, t.y.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. ‛Ulûmü’l-belâğa -el-Beyân-el-Me‛ânî-el-Bedî‛. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛ilmiyye, 1993.
• Meydanoğlu, Ayşe. “Arap Dili ve Belâgatı’nda Cinâs Sanatı.” Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 10, no. 1 (2019): 155-67.
• Mustafa, İbrahim, Ahmed Zeyât, Hâmid Abdülkâdir, ve Muhammed en-Neccâr. el-Mu‘cemü’l-vesît. 2 c. Mısır: Dâru’d-Da‘ve, t.y.
• Mutçalı, Serdar. Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık, 2022.
• Müeyyed-Billâh el-‛Alevî, Yahyâ b. Hamza. et-Tirâz li esrâri’l-belâğa ve ‛ulûmi hakâiki’l-i‛câz. 3 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Unsuriyye, 2002.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. 33 cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemü’l-lüğati’l-‘arabiyyeti’l-muâsıra. 4 cilt. Suudi Arabistan: Âlemü’l-kütüb, 2008.
• Râzî, Muhammed b. Ebû Bekir. Muhtâru’s-sıhâh. 5. bs. Beyrut: el-Mektebetü’l-‛Asriyye - ed-Dâru’n-Numûzeciyye, 1999.
• Sa‛îdî, Abdülmüte‛âl. Büğyetü’l-îdâh li telhîsi’l-miftâh fî ‛ulûmi’l-belâğa. 17. bs. 4 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 2005.
• Saraç, Yekta. Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat. 11. bs. İstanbul: Gökkubbe, 2013.
• Se‛âlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed es-. Lübâbü’l-âdâb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛ilmiyye, 1997.
• Sekkâkî, Ebû Ya‛kûb Yûsuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-‛ulûm. 2. bs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‛İlmiyye, 1987.
• Selmân, Abdül‛azîz b. Muhammed. Mevâridü’z-zam’ân li durûsi’z-zemân, Hutab ve hikem ve ahkâm ve kavâ‛id ve mevâ‛iz ve âdâb ve ahlâk-u Hassân. 30. bs. Riyad: Hayır kurumu adına vekaleten İbrâhîm b. ‛Alî el-‛Ûde, t.y.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. el-Mutavvel Şerhü telhîsi’l-miftâhi’l‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Tîbî, Hüseyin b. Muhammed. et-Tibyân fî ‘İlmi’l-me‘ânî ve’l-bedî‘ ve’l-beyân. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb - Mektebetü’n-Nahdati’l-‘Arabiyye, 1987.
• ‘Umerî, İbn Abdilhak. Dürerü’l-ferâidi’l-müstahsene fî şerhi menzûmeti İbni’ş-Şihne. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2018.
• Üsâme b. Münkiz. el-Bedî‛ fî nakdi’ş-şi‛r. B.A.E.: Vizâratü’s-sekâfeti ve’l-irşâdü’l-kavmî, t.y.
• Zebîdî, Muhammed Mürtezâ. Tâcü’l-‛arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 cilt. Kuveyt: Daru’l-Hidaye, 1965.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhü’l-İslâm. 2. bs. 52 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‛arabî, 1993.