‘‘KIRK KIZ’’ DESTANI VE KAHRAMANCA SAVAŞAN TÜRK KADINLARI

Yıl 2018, Sayı: 31, 147 - 160, 30.06.2018

Alina Gaynutdinova

https://doi.org/10.31591/istem.417062

Cited By: 1

Öz

Türk edebiyatında önemli bir yere sahip olan destan
kahramanları, milletlerin ideallerini, yaşam felsefelerini, inançlarını taşıyan
örnek kişilerdir. Türk destanlarının tarihle paralellik gösterdiği de müşahede
edilmektedir. Bu destanlarda efsanevi bir şekilde anlatılmakta olan kahramanlardan
biri de savaşçı Türk kadınlarıdır. Bu makale hem ‘‘Kırk Kız’’ destanını hem de
bu destanda ve diğer destanlarda yer alan kahraman Türk kadını tiplemesini tarihi
ve arkeolojik bulgular çerçevesinde konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kırk Kızlar destanı, Karakalpaklar, kahraman Türk kadınları, efsane, göçebe

Legend of ''Forty Girl'' and Heroically Fighting Turkic Women

Öz

The
heroes of the legends are the example of people who carry the ideals, life
philosophies, beliefs of nations. They have an important place in Turkic
literature. It is
also observed that the Turkic legends are going parallel to the history. One of
the heroes of this legends are a Turkic warrior woman. Based on the historical
and archaeological finds this article deals with both the ''Forty Girl'' legends
and the heroic Turkic woman typed in this legend and other legends.

Anahtar Kelimeler

Forty Girls legend, Karakalpaks, Turkic heroic women, legend, nomad

Kaynakça

• Akişev, K. A., ‘‘Kurgan İssık: Rirual, İskusstvo i Sotsium’’, Sakskaya Kul’tura Sarıarki v Kontekste İzuçeniya Etnocotsiokul’turnıh Protsessov Stepnoy Evrazii. Tezisı Dokladov Kruglogo Stola, Posvyatçennogo 20-letiyu Nezavisimosti Respubliki Kazakstan, Karagandı, 2011.
• Akişev, K. A., Kurgan Issık. İskusstvo Sakov Kazahstana, Moskova, İskusstvo, 1978.
• Arayancan, Ayşe Atıcı, ‘‘Akkoyunlu ve Karakoyunlu’da Kadının Devlet Yönetimi ve Diplomasideki Önemine İki Örnek: Hatun Can Begüm ve Sara Hatun’’, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 29, (2011), ss. 285-301.
• Aynakulova, Gülnisa, ‘‘Alay Dağlarının Melikesi Kurbancan Datha (1811-1907)’’, Gazi Türkiyat, Türklük Bilimi Araştırma Dergisi, S. 8, ss. 217-230.
• Başal, Handan Asûde, ‘‘Türkiye’de Doğum Öncesi, Doğum ve Doğum Sonrası Çocuk Gelişimi ve Eğitimine İlişkin Gelenek, Görenek ve İnançlar’’, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. XIX (1), (2006), ss. 45-70.
• Batrakova, L. G., Krasnova, G. N., ‘‘Lençinı na Voennoy Slujbe v Rossii: İstoriçeskiy Aspekt’’, Yaroslavskiy Pedagogiçeskiy Vestnik, S. 3, C. 1, (2013), ss. 46-47.
• Bayram, Mikail, Baciyan-ı Rum (Anadolu Selçukları Zamanında Genç Kızlar Teşkilatı), Konya, Gümüş Matbaası, 1987.
• Berseneva, N. A., ‘‘Jenskie Pogrebeniya s Orujiem: Realii Jizni ili Otobrajeniye Sotsialnoy İdentiçnosti? (Po Materialam Sargatskoy Kulturı)’’, Vestnik Arkeologii, Antropologii i Etnografii, S. 1 (14), (2011), ss. 75-77.
• Can, Sevim, Terken Hatun’dan, Valide Sultan’a, Selçuklar Döneminde Kadın, (1040-1308), 2. Baskı, İstanbul, Ufukötesi Yayınları, 2008.
• Carpini, de Plano Johann, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme, Çev. Ayan, Ergin, Trabzon, Derya Kitapevi, 2000, ss. 49-50.
• Çandarlıoğlu, Gülçin, “Kazan Melikesi Süyunbike”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 8, Yıl: 2, C. 2, Sıra: 20, 1 Eylül, (1966), ss. 86-91.
• Çandarlıoğlu, Gülçin, “Dilşad Hatun”, Hayat Tarih Mecmuası, S. 1, Yıl: 2, C. 1, Sıra: 13, Şubat, (1966), ss. 84-88.
• Çernışova, Ye. V., ‘‘Transformatsiya Obrazov Dev-Voitelnits v Turkskom i Slavyanskom Folklore’’, Kul’tura Narodov Priçernomor’ya, Simferopol, Mejvuzovskiy ‘‘Tsentr Krım’’, S. 228, (2012), ss. 151-154.
• Dietrich, von Bothmer, Amazons in Greek Art, Oxford, Clarendon Press, 1957.
• Doğan, M. Cihangir, Doğan, M. Said, “Yörüklerin Hayat Tarzı”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, S. 49, (2005), ss. 677-708.
• Duran, Hamiye, ‘‘Burla Hatun’dan Terken Hatun’a’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 32, (2004), http://www.hbvdergisi.gazi.edu.tr/index.php/TKHBVD/article/view/741/731 (12.02.2018).
• Durmuş, Aynur, ‘‘Türk-Osmanlı Tarihinde İlk Kadın Sultan “Raziye Hatun”, Türkiye’de ve Dünyada Kadın Araştırmaları, ed. Gülseren Ağrıdağ, Ankara, Çukurova Üniversitesi Basımevi, 2015, ss. 28-34.
• Durmuş, İlhami, İskitler (Sakalar), Ankara, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Durmuş, İlhami, İskitler, Ankara, Akçağ Yayınları, 2012.
• Fialko, Ye. Ye., ‘‘Mogilı Voorujennıh Jençin Rogaçikskogo Kurgannogo Polya’’, Arkeologiya i Davnya İstoriya Ukraini, Y.1, (12), 2014, ss. 25-39.
• Galiullin, Talgat, ‘‘Kırık Kız Turında Rivayat’’ http://www.madanizhomga.ru/tt/yazylu/item/1220-kyiryik-kyiz-turyinda-rivayat.html (et.01.01.2018.)
• Gassanov, Zaur, Tsarskie Skifı: Etnoyazıkovaya İdentifikatsiya ‘‘Tsarskih Skifov’’ i Drevnih Oguzov, New York, Liberty Publishing House, 2002.
• Gönen, Sinan, ‘‘Türkçe Kelimelerin Efsane Dünyasında Anlamlandırılması ve Çözümlenmesi’’, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 3, (2015), s. 191.
• Gulyaev, V. İ., ‘‘Tam, gde Jili Amazonki (O Rabotah Potudanskoy Arkeologiçeskoy Ekspeditsii na Srednem Donu, 1993-1999)’’, Donskaya Arkeologiya, S. 3-4, 2000, ss. 38-47.
• Gulyaev, V. İ., Skifı: Rastsvet i Padeniye Velikogo Tsarstva, Moskova, Aleteya, 2005.
• Gülersoy, Tuncer, ‘‘Eski Türklerde Ölüm, Mezar ve Yas Geleneği’’, Aile Yazarları, Aralık, S. 8, Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, (2015), ss. 183-200.
• Güvenç, Ahmet Özgür, ‘‘Kırk Sayısının Halk Edebiyatı Ürünlerinde Kullanımı Üzerine Bir İnceleme’’, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Erzurum, S. 41, (2009), ss. 85-97.
• Hambly, Gavin, ‘‘Delhi Sultanı Şemseddin İltutmuş’un Kırk Memlûku Cihilgani Kimdi?’’, Çev. Yavuzcan Gaye, Tarih Okulu, S. 4, Yaz, (2009), ss. 127-136.
• Hasanov, Zaur, Çar İskitler: İskitler ve Eski Oğuzların Etno-Dil Özdeşleştirmesi, İstanbul, “Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı”, 2009.
• İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2006.
• İohannes, de Plano Karpini, Willegelm de Rubruck, İstoriya Mogolov, Puteşestvie v Vostoçnıe Stranı, Saint Petersburg, İzdatel’stvo A. S. Suvorina, 1911.
• İsmagilov, R. B., ‘‘‘‘Zolotoy Voin’’iz Kurgana İssık: Mujçina ili Jençina?’’, Naslediye Vekov, Ohrana i İzuçeniye Pamyatnikov Arkeologii v Başkortostane, Y. 1, Ufa, (1995), ss. 110-111.
• İvanova, Yu. N., Hrabreyşie iz Prekrasnıh: Jençinı Rossii v Voynah, Moskova, ROOSPEN, 2002.
• Kalafat, Kaya Yaşar, “Türk Halk İnançlarında Hususiyle Doğu Anadolu’da Orta Toroslar’da “Kırk Motifi”, Milli Folklor Dergisi, C. 3, S. 22, (1994), ss. 15-21.
• Karacalar, Ahmet, Amazonlar ve Anaerkinin Çığlığı, İstanbul, İnkılap Kitabevi, 2010.
• Karakalpak Destanları Kırk Kız Destanı, Yay. Haz. Uygur, Ceyhun Vedat, 1. Basım, Ankara, Türk Dil Kurumu, 2007.
• Karakaş, Rezan, ‘‘Diyarbakır’da ‘‘Kırklı’’ Kavramı ve ‘‘Kırk Çıkarma’’ Etrafında Oluşan İnanış ve Uygulamalar’’, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Dergisi, S. 33, (2013), ss. 59-75.
• Kılıç, Müzahir, ‘‘Edebiyat Tarihi Bakımından Kırk Hadis’’, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 18, Erzurum, (2001), ss. 93-101.
• Konyalı, Hakkı İbrahim, Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul: Ercan Matbaası, 1960.
• Köse, Nerin, ‘‘Kırgız Tarihinde Bir Kadın General: Kurmancan Datka’’, Millî Folklor Dergisi, S. 54, Yıl:14, Ankara, (2002), ss. 55-61.
• Kuşçu, Dudu Ayşe, ‘‘Selçuklu Devlet Yönetiminde Kadının Yeri ve Altuncan Hatun Örneği’’, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 1, Konya, (2016), ss. 173-190.
• Küçük, Mehmet Alparslan, ‘‘Türk Destanlarında ‘‘Sayı’’ Motifinin Dini Yansımaları’’, Gazi Türkiyat, S.13, Güz, (2013), ss. 91-109.
• Livşits, V. A., Eski Türk Runik Yazısının Ortaya Çıkışı Üzerine, Çev. Gömeç, Saadettin, Ölçekçi, Tamara, Ankara, Ankara Üniversitesi, 2000.
• Madaminova, N. S., ‘‘Zoroastrizm – Filosofiyskaya Kul’tura Uzbekov’’, Nauçnıy Jurnal Novıy Universitet, Seriya: Aktual’nıe Problemı Gumanitarnıh i Obtçestvennıh Nauk, S. 3, (48), (2015), s. 49.
• Mamedov, Nizami Tağisoy, Karakalpakskaya Literatura, Bakü, Mutardcim, 2007.
• Melyukova, A. İ., ‘‘İskitler ve Sarmatlar’’, Erken İç Asya Tarihi, Çev. Togan İsenbike, Ed. Sinor Denis, İstanbul, İletişim Yayınları, 2000, ss. 141-166.
• Miller, Katy, The Gulabi Gang as a Social Movement: An Analysis of Strategic Choice, M. A. George Mason University, 2013, http://hdl.handle.net/1920/8670 , (11.03.2018.)
• Nedim, O. Tuna, Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 1990.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul, İletişim Yayınları, 2000.
• Petrova, Nadejda, ‘‘Sorok Devuşek’’, http://shimkent.info/?p=999 (02.01.2018.)
• Povest’ o Prekrasnoy Gulayim, Çev. Tarkovskiy, A. Arseniy, Moskova, Detskaya Literatura, 1965.
• Prasse, G. Karl, The Tuaregs: The Blue People, Copenhagen, Museum Tusculanum Press, 1995.
• Reıchl, J. Karl, ‘‘Karakalpak Destanları: Gelenek, Destancılar ve Destan Anlatımı’’, Türkbilig, S. 15, 2008, s. 67.
• Rıbakov, B. A., Yazıçestvo Drevnih Slavyan, Moskova, Nauka, 1994.
• Sakaoğlu, Saim, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalogu, Ankara, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1980.
• Saray, Mehmet, ‘‘Türkmenistan’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2012, XLI, s. 603.Sarı, Eren, Efsaneler, Antalya, Net Medya Yayıncılık.
• Sateeva, B. S., Abduova, N. M., Mizanbaeva, G. Ş., ‘‘Kazahskie Ponyatie o Svyatçennosti Çisel’’, Aktual’nıe Problemı Gumanitarnıh i Yestestvennıh Nauk, Nauçnoe İzdatel’tvo ‘‘İnstitut Strategiçeskih İssledovaniy’’, S. 2, Mart, (2016), http://publikacia.net/archive/uploads/pages/2016_3_2/46.pdf (28.12.2017.)
• Savitskaya, S. V., ‘‘Çaşa Timura’’, Moskova-Kazan, Ensiklopediya Zolotogo Pera, 2013, ss. 18-25, http://perorusi.ru/s/files/2015/03/33%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%B1%D1%83%D0%B3%D0%B0.pdf (02.01.2018.)
• Skrijinskaya, M. V., ‘‘Amazonki i Arimaspı v Antiçnoy Literature i İzobrajeniyah na Pamyatnikah İskusstva iz Severnogo Priçernomor’ya’’, İndoevropeyskoe Yazıkoznaniye i Klassiçeskaya Filologiya-VIII, 21-23 Haziran, (2004), ss. 243-244.
• Smirnov, K. F., ‘‘‘‘Amazonka’’ IV Veka do n.e. na Donu’’, Sovetskaya Arkeologiya, S. 1, (1982), ss. 120-130.
• Sobol, J. Donald, (Yunan Mitolojisinde) Amazonlar, Burcu Yumrukçağlar, Ankara, Öteki Yayınevi, 1999.
• Soegov, M. V., ‘‘V 1907 godu Poslednego Turkmenskogo Hana İzbrali Deputatom Gosudartstvenny Dumı Rossii (Po Stranitsam İstoriçeskoy i Hudojesntvennoy Literaturı)’’, Jazyk a Kultúra, S. 17-18, (2014), http://www.ff.unipo.sk/jak/17 -18_2014/soegov2.pdf (1.04.2018.).
• Stanley, B. Alpern, Amazons of Black Sparta: The Women Warriors of Dahomey, New York, New York University Press, 1998.
• Sümer, Faruk, “Yörükler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2013, XLIII, ss. 570-573.
• Taner, M. Tarhan, “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I. Araştırma Sonuçları Toplantısı (İstanbul 23-26 Mayıs 1983), Ankara 1984, ss. 109-120.
• Tansu, Hikmet, İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları No. 148, 1980.
• Tolstova, L. S., ‘‘İspol’zovanie Fol’klora pri İzuçenii Etnogeneza i Etnokul’turnıh Svyazey Narodov (Na Sredneazitskom Materiale)’’, Fol’klor i İstoriçeskaya Etnografiya, Moskova, Nauka, 1983, s. 16.
• Türktaş, Mevlüt Metin, ‘‘Deniz Yöresinde Nazar ve Nazarlıkla İlgili İnanış ve Uygulamalar’’, Prof. Dr. İsmail Çetişli Hatıra Kitabı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2016, ss. 407-417.
• Uygur, Ceyhun Vedat, “Kırk Kız”, Millî Folklor, S. 34, 1997, s. 31.
• Yatsenko, S. A., Vdovçenkov Ye. V., ‘‘O Nekotorıh Storonah Voennoy Organizatsii Drevnih Koçevnikov Yevropeyskoy Stepi’’, İstoriçeskiye Zapiski, S. 1, 2015, ss. 171-179.
• Yazıcı, Tahsin, ‘‘Abdülkadir Karahan, İslam-Türk Edebiyatında Kırk Hadis, Toplama, Tercüme ve Şerhleri’’, Türkiyat Mecmuası, C. 13, (2010), ss. 141-143.
• Yurdakul, Erol, Çayırdag Mehmet, ‘‘Kayseri, Banal Gazı Camii ve Kırk Kızlar Türbesi’’, Vakıflar Dergisi, S. XXX., Ankara, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2007, ss. 271-294.
• Zolotova, V., Vinokurova, Ye. İ., ‘‘Sotsial’nıy Stroy Plemen Kazahstana Rannego Jeleznogo Veka po Arheologiçeskim i Pis’mennım İstoçnikam’’, Studençeskya Nauka v Usloviyah Formirovaniya Yedinogo Nauçnogo i Obrazovatel’nogo Prostranstva. Sbornik Materislov Mejdunarodnogo Nauçno-Praktiçeskoy Konferentsii Studentov i Molodıh Uçenıh, Ust-Kamenegorsk, 2014, ss. 145-146.