Emeviler Döneminde Gayrimüslim İstihdamı (41-132/661-750)

Yıl 2019, Sayı: 34, 329 - 351, 31.12.2019

Adnan Adıgüzel , Barış Çakan

https://doi.org/10.31591/istem.595745

Cited By: 1

Öz

Emeviler, Bizans’ın güneydeki önemli üs merkezi olan Suriye bölgesinde
kurulmuştur. Bu bölgenin nüfusu, çoğunlukla Bizans’ın bakiyesi olan Rumlardan
ve Hristiyan Araplardan oluşmaktaydı. Muaviye tarafından Şam merkezli olarak
kurulan Emeviler Devleti de bölgedeki yetişmiş, tecrübeli bürokratlardan
yararlanma yoluna gitmiştir. Böyle bir uygulama, devraldıkları bu toprakların
yönetiminde sürekliliği sağlamasında Emevilere destek olmuştur. Müslümanlar aynı
siyaseti Irak-İran ve Mısır’da da uygulamışlardır. Sonuçta İslam tarihinde
yaklaşık 90 yıl süren Emeviler dönemi, gayrimüslimler açısından oldukça rahat
bir dönem olmuştur. Bu durum, kısmen İslam’ın gayrimüslimlere tanıdığı
haklardan, daha çok da Emevilerin devlet yapısından kaynaklanmıştır.

Hz. Muhammed (sav) hayattayken başlayan ve Hulefa-yi Râşidîn tarafından devam
ettirilen fetih hareketleri, Emeviler döneminde de hızla sürdürülmüştür. Bu
dönemde çok geniş topraklar Emevilerin hâkimiyetine girmişti. Bizans ve Sasani
gibi iki önemli köklü medeniyetten Müslümanların hâkimiyetine geçen devasa
toprakların en az sorunla idare edilmesi için daha önce işleri yürüten
kişilerden yardım almak mantıklı bir uygulama olarak kabul edilebilir.
Müslümanlar da özellikle vergi toplama ve toplanan vergilerin divan kayıtlarına
geçirilmesi gibi resmî görevlerde tecrübeli, işi bilen gayrimüslimlerden
istifade etmişlerdir.

Bu çalışmada Emeviler
döneminde ağırlıklı olarak divanlarda kâtip olarak istihdam edilen ve halifelere
özel doktorluk görevinde bulunan gayrimüslimler ele alınacaktır. Bunun yanında,
bu dönemde farklı işlerde ve alanlarda hizmet vermiş olan gayrimüslimler hakkında
da örnekler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Emeviler, Gayrimüslim, İstihdam, Katip, Doktor

Kaynakça

• Ahmed Ali, Sâlih. el-İdâre fî ’Uhûdi’l-İslâmiyyeti’l-Ûlâ. 2. Baskı. Beyrût: Şeriketu’l-Matbû‘ât li’t-Tevzî‘ ve’n-Neşr, 2014.Alî, Sâlih Ahmed. Muvazzafû Bilâdi’Şâm-Şâm fî Asri’l-Ümevî. el-Câmi‘atü’l-Emerîkiyye ( fî Beyrût), Mecelletu’l-Ebhâs. 19/1 (Mart 1966): 44-80.Alûsî (ö.1270/1854), Şihâbuddin Mahmûd. Rûhu’l-Meânî. 30 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.Anawati, George Cheata. el-Mesîhiyye ve’l-Hadârâti’l-Arabiyye. Beyrût: el-Muessesetu’l-Arabiyye li’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 1900.Aras, Ömer. “Halid b. Yezid (Ve Ailesi): Siyasi Ve Kültürel Etkinliği Üzerine Değerlendirmeler”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (Aralık 2017): 160-176.Arslantaş, Nuh. Emeviler Döneminde İslâm Dünyasında Yahudiler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.Arslantaş, Nuh. İslâm Dünyasında Yahudiler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.Atçeken, İsmail Hakkı. Hişâm b. Abdülmelik’in Halifeliği ve Şahsiyeti. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1997.Aycan, İrfan. Muaviye b. Ebî Süfyân. Ankara: Fecr Yayınevi, 1990.Aycan, İrfan. “Emeviler Dönemi Kültür Hayatında Bazı Beşeri İlimlerin Tarihsel Gelişimi”. Dinî Araştırmalar 2/6 (Haziran 2000): 213-221.Aycan, İrfan - Sarıçam, İbrahim. Emeviler. 8. Baskı. Ankara: TDV Yayınları, 2014.Aykaç, Mehmet. Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdarî Teşkilâtında Dîvânlar (132-232/750-847). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.Belâzûrî (ö.279/892), Ebu’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbu’l-Eşrâf. 13 Cilt. Thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Zerkây. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1996.Belâzûrî (ö.279/892), Ebu’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir. Futûhu’l-Buldân. Thk. Abdullah Enîs et-Tebbâ’. Beyrût: Muessesetu’l-Meârif, 1987.Borrut, Antoine. - M. Donner, Fred. Christians and Others in Umayyad State. Chicago: The University of Chicago, 2016.Bostancı, Ahmet. İslâm Kamu Hukukunda Gayrimüslimler (Hz. Peygamber Devri Uygulaması Temelinde). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1999.Buseyne b. Huseyn. ed-Devletü’l-Ümeviyye ve Mukavvemâtuhâ el-İduluciyye ve’l-İctimaiyye. Tûnus: el-Matbaatu’r-Resmîyye li’l-Cumhuriyyeti’t-Tûnusiyye, 1997.Cehşiyârî (ö.331/942), Ebû Abdullah Muhammed b. Abdûs. Kitâbu’l-Vuzerâ ve’l-Kuttâb. Thk. İbrahim Salih. Ebuzabî: Dâru’l-Kutubi’l-Vataniyye, 2009.Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.Cessâs (ö.370/981), Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kuran. 5 Cilt. Thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî 1992.Demirci, Abdurrahman. Hz. Peygamber ve Dört Halife Dönemindeki Gayr-ı Müslim Politikaları. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2012.Demirci, Mustafa. Abbâsilerde Toprak Sistemi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001.Ebû Yûsuf (ö.182/798), Yakup b. İbrahim. Kitâbu’l-Harâc. Yay: Kusay Muhibbudin el-Hatîp. Kâhire: el-Mektebü’s-Selefiyye, h.1397.Elmalı, Abdurrahman. "Kur'ani Çoğulculuk Temelinde Gayri Müslimlerle Dostluk". Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (Haziran 1999): 43-82.Elmalılı Hamdi Yazır. Hak Dili Kur’an Dili. 3. Baskı. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.Erkoçoğlu, Fatih. Abdülmelik b. Mervân ve Dönemi. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2006.Fayda, Mustafa. Hz. Ömer Döneminde Gayrimüslimler. 2. Baskı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1989.Günaltay, Şemseddin. Antik Felsefenin İslâm Dünyasına Girişi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.Güzel, Ahmet. “İslâm Geleneğinde Birlikte Yaşama Tecrübesi: Hulefâ-yi Râşidîn Örneği”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27 (Haziran 2016): 29-56.Halîfe b. Hayyât (ö.240/854). Târîh. 2. Baskı. Thk. Ekrem Ziyâ’ el-Ömerî. Riyâd: Dâru Taybe, 1985.Hallâk, Hassân. Ta’rîbu’n-Nukûd ve’d-Devâvîn fî Asri’l-Ümevî. Beyrût: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1988.Hamârne, Sâmî Halef. Usretu’d-Dimeşkiyyeti’t-Tıbbiyye, Malezya: et-Turasu’l-Arabî, 1993.Hamevî (ö.574/1178), Yâkût. Mu’cemu’l-Udebâ. Thk. İhsan Abbas, Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.Hamidullah, Muhammed. İslâma Giriş. Ankara: Nur Yayınları, ts.Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. Trc. Saih Tuğ. 4. Baskı. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1980.Hamidullah, Muhammed. İslâm’da Devlet İdaresi. Trc. Hamdi Aktaş, İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.Hammâş, Necdet. “Emeviler Döneminde Mevâlî ve Zımmîlerin İdaredeki Rolü”. Trc. İrfan Aycan, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (Ağustos 1997): 175-190.Hammâş, Necdet. eş-Şâm fî Sadri’l-İslâm. Dımaşk: Dâru’t-Tallâs, 1987.Harbûtlu, Ali Husnî. Ahkâmu Ehli’z-Zimme. Kâhire: el-Meclisu’l-A’lâ li’Şuûni el-İslâmiyye, 1969.Harman, Ömer Faruk. “Yuhanna ed-Dımaşkî”. 43: 580-582. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.Hitti, Philip Khuri. Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi. Trc. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.Hasan, Hasan İbrahim. Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi. 6 Cilt. Trc. İsmail Yiğit - Sadreddin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1985.İbn Abdilhakem (ö.214/829), Ebû Muhammed Abdullah. Futûhu Mısr ve’l-Mağrib. 2 Cilt. thk. Abdulmünim Amir. Kâhire: el-Hey’etu’l-Âmme li’l-Kusûr, ts.İbn Cülcül (ö.384/994), Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassan. Tabakâtu’l-Etibbâ ve’l-Hukemâ. Thk. Fuad Seyyid. Kâhire: Matbaatu’l-Ma‘hadi’l-İlmî el-Ferensî li’l-Asâri’ş-Şarkiyyeti, 1900.İbn Ebî Usaybia (ö.668/1269), Ebu’l-Abbas Muvaffakuddîn Ahmed b. Kâsım. Uyûnu’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etibba. 2 Cilt. Thk. Âmir en-Neccâr. Kâhire: Dâru’l-Mearif, 1996.İbn Haldûn (ö.808/1406), Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. 2. Baskı. 8 Cilt. Thk. Halîl Şehâde. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1988.İbn İshâk (ö.151/768), Muhammed. es-Sîretu’n-Nebeviyye, Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.İbn Kayyım el-Cevziyye (ö.751/1350), Şemsuddin Ebî Abdullah Muhammed b. Ebî Bekr. Ahkâmu Ehli’z-Zimme. Yay: Ebî Berâ’ Yûsuf b. Ahmed el-Bekrî vd. Memleketu’s-Su’ûdiyyeti’l-Arabiyye: Dâru Ramâdî li’n-Neşr, ts. (3 cilt birleştirilmiş baskı.) İbn Manzûr (ö.711/1311), Ebû’l-Fadl Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. 14 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.İbn Sa‘d (ö.230/845) Muhammed b. Sa’d b. Menî’ ez-Zührî. Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kübrâ. 8 cilt. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ’. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.İbnü’l-Esîr (ö.630/1233), Ebu’l-Hasen İzzuddîn Alî b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîh. Thk. Ebu’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1987.İbnü’n-Nedîm (ö.380/990), Muhammed b. İshâk, el-Fihrist. Trc. Mehmet Yolcu - Sabri Türkmen - Mehmet Salih Arı - Selahattin Polatoğlu - Furkan Halit Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.İsmail Ali, Ahmed. Târîhu Bilâdi’ş-Şâm. 3. Baskı. Dımaşk: Cevheretu’ş-Şâm, 1994.İşş Yusuf. ed-Devletü’l-Ümeviyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.Kalkaşandî (ö.821/1418), Ebu’l-Abbas Ahmed. Subhu’l-A‘şâ fî Kitâbeti’l-İnşâ. 14 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1922.Kalkaşandî (ö.821/1418), Ebu’l-Abbas Ahmed. Subhu’l-A‘şâ fî Sınaâti’l-İnşâ. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts. (el-Mektebetu’ş-Şâmile baskısı)Kara, Cahid. İslâm Coğrafyasında Mecûsîler. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2015.Kâsım b. Sellâm (ö.224/838), Ebu Ubeyd. Kitâbu’l-Emvâl. Yay: Muhammed Umâre, Dâru’ş-Şurûk, Kahire, 1989.Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. 17. Baskı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.Kettânî, Muhammed Abdulhay. et-Terâtîbu’l-İdâriyye. 2. Baskı. 2 Cilt. Thk. Abdullah el-Hâlidî. Beyrût: Dâru’l-Erkam b. Ebî Erkam, ts.Kıftî (ö.646/1248), Ebu’l-Hasen Cemaluddin Ali b. Kâdî el-Eşref Yusûf. İhbâru’l-Ulemâ bi Ahbâri’l-Hukemâ. Thk. Ahmed Nâcî vd. Mısır: yy, h.1326.Kılınçlı, Sami. Nuzul Sürecinde Müslümanların Gayrimüslimlerle İlişkileri -Medine Dönemi 622-625 Yılları Arası-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.Kindî (ö.350/961), Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf. Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât. Thk. Rhuvon Guest. Beyrût: el-Âbâ el-Yesûiyyîn, 1908.Kurtubî (ö.671/1273), Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’an. 24 Cilt. Thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 2006.Kürd Ali, Muhammed. Hıtatu’ş-Şâm. 2. Baskı. Dımaşk: Mektebetu’n-Nûrî, 1983.Makrizî (ö.845/1442), Takiyuddin Ahmed b. Ali. el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hitat ve’l-Asâr. Thk. Muhammed ZeynhuM - Medîha Şerkâvî. Kâhire: Mektebetu Madbouly, 1998.Mâverdî (ö.450/1058), Ebu’l-Hasan. el-Ahkâmu’s-Sultâniyye. Trc. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınları, 1976.Mesûdî (ö.345/956), Ebu’l Hasen Alî b. Hüseyn. Kitâbu’t-Tenbîh ve’l-İşrâf. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2018.Öztürk, Levent. İslâm Dünyasında Hastaneler. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018. Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Birarada Yaşama Tecrübesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.Sâlih, Hâlid Yûsuf. “Hareketu’t-Terceme fî Bilâdi’ş-Şâm fî Asri’l-Ümevî”, Mecelletu Ebhâsi Kulliyeti’t-Terbiyeti’l-Esâsiyye, 11/1 (Musul, 2011): 234-249.Samerrâî, Kemal. Muhtasaru Târîhi’t-Tıbbi’l-Arabî. Mısır: Dâru’n-Nidâl, ts.Sezgin, Fuat. İslâm’da Bilim ve Teknik. 5 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları, 2008.Sûlî (ö.335/946), Ebubekir Muhammed b. Yahyâ. Edebü’l-Küttâb. Thk. Muhammed Behcet el-Eserî. Kâhire: el-Matbaatu’s-Selefiyye, h.1341.Şenel, Samet. Emevîler Döneminde Tercüme Faaliyetleri (661-750). Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2018.Şerîf, Hâmid Muhammed el-Hâdî. Ahvâlu Gayri’l-Muslimîne fî Bilâdi’ş-Şâm (hettâ nihâyeti’l-asri’l-ümevî). Ürdün: Dâru’l-Yâzûrî, 2007.Şeyho, Luvis. Vuzerâu’n-Nasraniyye ve Kuttâbuhâ fî’l-İslâm. Thk. el-Eb Kemîl Heşîme el-Yesû’î. Lübnan: et-Turâsu’l-Arabiyi’l-Mesîhî, 1987.Râzî (ö.606/1210). Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Huseyn. Mefâtihu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru Fikr, 1981.Taberî (ö.310/923), Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu‘l-Beyân an Te’vîli’l-Kurân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin. 36 Cilt. Kâhire: Dâru Hecer, 2001.Taberî (ö.310/923), Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk. 2. Baskı. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turâs, h.1387.Tahbûb, Salâh. el-Asru’l-Ümevî, Ammân: Dâru Usâme, 2009.Tüleysî, Beşîr Ramazân - ez-Züveyb, Cemâl Hâşim. Târîhu’l-Hadâreti’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye. Bingâzî: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2002.Vâfî, Sümeyye bt. Muhammed Ferec. et-Ta’lîm fî’ş-Şâm fî ‘Asri’l-Umevî. Yüksek Lisans, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 2007.Vâkidî (ö.207/823), Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. 2. Baskı. Kitâbu’l-Meğâzî. 2 Cilt. Thk. Muhammed Abdulkadir Ahmed ‘Atâ. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.Yiğit, İsmail. “Emevîler-1/2”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 87-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Yiğit, İsmail. Emevîler, Ankara: İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2016. Yüksel, Mücahit. Emeviler Döneminde Hristiyanlar. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2016.