Şurût-ı Salâtlar İlmihal midir? Edebî Türlerin Tanımı, Tespiti, İsimlendirilmesi Meseleleri Bağlamında Şurût-ı Salâtlar Ya da Salâtnâmeler

Yıl 2022, Sayı: 40, 399 - 422, 31.12.2022

Oğuz Yılmaz

https://doi.org/10.31591/istem.1225848

Cited By: 1

Öz

Osmanlı’da eğitim faaliyetlerinde kullanılan dinî eserler, nesrin yanı sıra nazım tarzıyla da kaleme alınmış ve bazı edebî türleri meydana getirecek niceliğe ulaşmıştır. Namaza yönelik konuları ele alan şurût-ı salâtlar da aynı kategoride değerlendirilecek bir edebî türdür. Esasında, şurût-ı salât adında bir tür bulunmasına rağmen bu tür ile ilgili yapılan bazı akademik araştırmalarda -istisnaları olmakla birlikte- genellikle gerekçelendirilmeksizin, eser/kavram çözümlemesine gidilmeksizin, teorik zeminin ve literatürün ilmihal kavramından hareketle kurulmaya/oluşturulmaya çalışıldığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu durumun da yazın türlerine dair bir kavram karmaşasını ve literatür dağınıklığını beraberinde getirdiği gözlemlenmiştir. Çalışmada, söz konusu dağınıklığı gidermek adına öncelikle “edebî tür” mefhumu çerçevesinde bir teorik zemin oluşturulacak, fıkıh ve ilmihal tabirleriyle ilgili kavram çözümlemesi yapılacaktır. Sonrasında yazın tarzı ve faaliyetlerine de odaklanılarak telif/özgün şurût-ı salâtların, fıkıh ve ilmihal kavramlarıyla ilişkisine yönelik hususlar bağlamında tanımlanmasına, parametrelerinin belirlenmesine, kavramsal çerçeveye oturtulup betimlenmesine çalışılacak, birkaç şekilde anılmaları hasebiyle bu tür için standart ismin kullanılması teklif edilecektir. Ayrıca fıkıhla ilgili türlere yönelik bir tasnif denemesi ile şurût-ı salât literatürü oluşturulacaktır. Çalışmanın amacı; modern denilebilecek bir araştırma sahası olan edebî tür tartışmalarında değinilen uzlaşım kümeleri ve düzen verme ilkesi bağlamında sınırları çizilerek sabitlenmiş, sadece namazla alakalı hususları konu edinen şurût-ı salât isminde müstakil bir türün ve literatürünün tespitinin yapılmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Dinî Edebî Türler, Fıkıh, İlmihal, Şurût-ı salât/Salâtnâme, Turkish Islamic Literature, Religious Literary Genres, Fiqh, ᶜIlmiḥāl/Catechism, Shurūṭ-i ṣalāt/ Ṣalātnāme

Are Shurūṭ-i ṣalāts ᶜIlmiḥāl? Shurūṭ-i ṣalāts or Ṣalātnāmes In the Context of Definition, Determination and Naming Issues of Literary Genres

Öz

Religious works used in educational activities in the Ottoman were written in verse as well as prose and reached the level of creating some literary genres. Shurūṭ-i ṣalāts, which deal with the subjects related to prayer, are also a literary genre to be evaluated in the same category. In fact, although there is a genre named shurūṭ-i ṣalāts, it is detected that in some academic works on this genre, -with exceptions-, it is generally tried to be established/created based on the ᶜilmiḥāl concept of the theoretical ground and literature, without going to the analysis of the work/concept, without any justification. Therefore, it has been observed that this situation brings along conceptual confusion and literature clutter on literature types. In the study, first of all, a theoretical ground will be formed within the framework of the concept of “literary genre” in order to eliminate the clutter in question, and a conceptual analysis of the phrases fiqh and ᶜilmiḥāl will be made. Afterwards, focusing on the literary style and activities, it will be tried to define the original shurūṭ-i ṣalāts in the context of the issues related to the concepts of fiqh and ᶜilmiḥāl, to determine their parameters, to put them in a conceptual framework and to describe them, and it will be proposed to use the standard name for this genre because it is mentioned in several ways. In addition, with a classification attempt for the genres related to fiqh, the literature of shurūṭ-i ṣalāt will be created. The purpose of the this work; is to determine an independent species and its literature, fixed with borders, she has the name of shurūt-i ṣalāt which only deals with matters related to prayer, in the context of sets of conventions and the principle of ordering mentioned in literary genre debates which is a field of research that can be called modern.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Religious Literary Genres, Fiqh, ᶜIlmiḥāl/Catechism, Shurūṭ-i ṣalāt/ Ṣalātnāme

Kaynakça

• Açıl, Berat. “Bir Tür mü Tarz mı? Klasik Türk Edebiyatında Alegori”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19/37 (2014/2), 145-167.
• Ağca, Hüseyin. “Tür”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. 6 cilt. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2006, 6/151-153.
• Akçay, Ali İhsan. “Manzum İlmihaller”. Türk İslam Edebiyatı El Kitabı. ed. Ali Yılmaz. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, 270-276.
• Akçay, Ali İhsan. “Manzum Şurûtu’s-salâtlar/Salât-nâmeler”. Türk İslam Edebiyatı El Kitabı. ed. Ali Yılmaz. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, 277-282.
• Akgündüz, Ahmet. “Fürû”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/ 249-250. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Akkuş, Metin. Klâsik Türk Şiirinin Anlam Dünyası Edebi Türler ve Tarzlar. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2014.
• Aktaş, Şerif. Edebiyatta Üslûp ve Problemleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1986.
• Altuğ, Fatih. “Başka Türlü Bir Yaklaşım Mümkün mü?” Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler Bildiriler. haz. Hatice Aynur vd. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2009, 32-45.
• Ambros, Edith Gülçin. “Gülme, Güldürme ve Gülünç Düşürme Gereksinimlerinden Doğan Türler ve Osmanlı Edebiyatında İroni”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler Bildiriler. haz. Hatice Aynur vd. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2009, 65-73.
• Arpaguş, Hatice K. “Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2002), 25-56.
• Arpaguş, Hatice K. “Osmanlı Geleneksel İslâm’ın Temel Kaynakları: İlmihâl ve Akâid Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (2016), 327-376.
• Aynacı, Mediha. Osmanlı Kuruluş Dönemi Türkçe İlmihal Eserleri Çerçevesinde İlmihallerin Fıkhî Yönden Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Aynur, Hatice. “Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre Türler”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler Bildiriler. haz. Hatice Aynur vd. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2009, 46-61.
• Benli, Şeyma. Klasik Türk Edebiyatında Münazara Sümerlerden Osmanlılara Bitmeyen Tartışmaların Hikâyesi. İstanbul: DBY Yayınları, 2021.
• Bozkurt, Ramazan. Cumhuriyet Dönemi İlmihal Çalışmaları ve Problemleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Canım, Rıdvan. Eski Türk Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları 2010.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. 5 cilt. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2007.
• Çelik, Aysun. “Molla Fenârî’ye Atfedilen Şurûtü’s-Salât Adlı Eserin Manzum Tercümesi”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi ESTAD 3/1 (Şubat 2020), 25-57.
• Ebherî, Esîrüddin. İsâgûcî (Mantığa Giriş). inc.-thk.-çev. Hüseyin Sarıoğlu. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Gedik, Nusret. Türk Edebiyatında Manzum Devriye. İstanbul: H Yayınları, 2018.
• Gencer, Bedri. “Osmanlı İslam Yorumu”. Doğu Batı Dergisi 14/54 (2010), 61-95.
• Gökalp, Haluk. “(Eski Türk Edebiyatında) Edebî Türler”. Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kriter Yayınları, 2009, 291-473.
• Güman, Osman. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İlmihal Literatürü (1839-1922)”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 167-211.
• Güman, Osman. XIX. Yüzyılda Nimet-i İslam Kitabı Çerçevesinde İlmihal Fıkhı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Güzel, Bilal. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Manzum Bir Namaz Risalesi”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 7/17 (Mart 2020), 23-6
• Hançerlioğlu, Orhan. Türk Dili Sözlüğü. 6 cilt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1992.
• İsen, Mustafa. “Türler”, Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. Ed. Mustafa İsen. Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
• İz, Fahir - Kut, Günay. “Dîvân Edebiyatında Nazım Türleri-Dîvân Edebiyatında Nesir Türleri”. Büyük Türk Klasikleri. 14 cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat-Söğüt Yayıncılık 1985, 1/243-252.
• Kara, Mustafa. “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999), 29-58.
• Karaman, Gülay - Cambaz, Nursel. “Abdest ve Namazın Hikmetlerine Dair Mensur Bir Eser: Molla Saʻîd’in (Saʻdî Efendi) Namaz Risalesi”. Prof. Dr. Mehmet Aslan’a Armağan. ed. H. İbrahim Yenice-Mehtap Erdoğan Taş-Hakan Yekbaş. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2019, 557-576.
• Karaman, Hayrettin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kemikli, Bilal. “Popüler Dînî Kültürümüze Dâir Bir Manzûme ve Üç Şair -“Hudâ Rabbim” Manzûmesi Etrafında Tartışmalar-”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 14/3-4 (2001), 492-500.
• Kırkıl, Harun. Halîl Hayatı Eserleri ve Ravzatü’l-Îmân İsimli Eserinin Metin Tetkîki. (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kiremitçi, Ferdi. “Klasik Türk Edebiyatında Öğretici Eserler: Tanım, Tasnif, Örnek Metin”. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 54 (2015), 313-352.
• Komisyon. İslamiyet-Hristiyanlık Kavramları Sözlüğü. ed. Mualla Selçuk vdğ. 2 cilt. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Köksal, Mehmet Fatih. Mevlid-nâme. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Köse, Merve. İlmihal Geleneğinde İçerik ve Yöntem. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kuzubaş, Muhammet. “Derviş Miskîn’in Namâz Manzûmesi”. Academic Social Resources Journal 5/15 (2020), 351-360.
• Levend, Agah Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Baskı, 1998.
• Maraşî, Halîlî-i. Ravzatü’l-Îmân (Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). haz. Lütfi Alıcı-Gülcan Tandır Alıcı. Kahramanmaraş: Ukde Yayınları, 2012.
• Muʻcizât-ı Nebî. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 10914/3, 145-317.
• Öngören, Reşat. “Kutbüddin İznikî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/485-486. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Özel, Ahmet. “Fıkıh (Literatür-Klasik Dönem)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/14-22. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özyıldırım, Ali Emre. “Sergüzeşt-nâmeler Üzerine Hasbihâl veya Hasbihâlin Sergüzeşti”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler Bildiriler. haz. Hatice Aynur vd. İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2009, 135-165.
• Selçuk, Bahir. “Edebî Türler ve Tarzlar”. Osmanlı Edebî Metinlerini Anlama Kılavuzu. ed. Özer Şenödeyici. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015, 67-158.
• Seyyidî. Nazm-ı Fıkh-i ekber. Amasya: Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, 05 Ba 1705/3, 109b-148b.
• Söylemez, İdris. “Mücellî’nin Manzum Şurûtü’s-Salâtı”. Artuklu Akademi 6/1 (Haziran 2019), 115-143.
• Söylemez, İdris. “Said Efendi’nin Manzum Şurûtü’s-Salât Adlı Eseri”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 14 (Ağustos 2021), 113-120.
• Süer, Fatih Ramazan. “Sa’dî Efendi’nin Es’ile-i Sûfî Ecvibe-i Sa’dî Adlı Namaz Risalesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18 (2017), 467-502.
• Süleymânnâme (Manzûm Fıkh Risalesi). İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Reşid Efendi, 2575, 1a-38a.
• Süslü, Zahir. “Ali Efendi’nin Manzûm İlmihâli”. International Journal of Economics, Politics, Humanities&Social Sciences 2/3 (2019), 165-183.
• Süslü, Zahir. “Mevlevî Şeyh Yahya Ayşî ve Manzûme-i Salât’ı”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/2 (2019), 134-145.
• Süslü, Zahir. Klasik Türk Edebiyatında Manzum Fıkıh Eserleri ve Ceceli Müftü İbrahim Efendi’nin Şâfî Adlı Eseri (İnceleme-Metin). İstanbul: Efe Akademi Yayınevi, 2019.
• Şahin, Duygu Kayalık. 18. Yy’a Ait Dinî Muhtevalı Bir Cönk (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015).
• Şemseddin Samî. Kâmûs-i Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1317.
• Şener, Halil İbrahim. Halilî ve Ravzatu’l-imân Mesnevisi (Giriş-Metin-Muhteva-Tahlil). İzmir: yey., 1999.
• Tarlan, Ali Nihat. Metinler Şerhi’ne Dair. İstanbul: Sühulet Basım Evi, 1937.
• Tatcı, Mustafa. “İslâmî Türk Edebiyatında Türlerle İlgili Bazı Mes’eleler”. Edebiyattan İçeri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997, 1-8.
• TDK, Türk Dil Kurumu Sözlükleri. “Tür”. Erişim 15 Mayıs 2022. https://sozluk.gov.tr.
• Ubeydî. Manzûme fî Hakki Mesâ’ili’l-Vuzû ve’s-Salât. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, 5000/1, 1b-9a.
• Üstünova, Kerime. “İlk Türkçe İlmihâl Mukaddime ve Yazarı Kutbüddin İznikî”. Akademik Araştırmalar Dergisi 8/31 (Kasım 2006-Ocak 2007),175-187.
• Wellek, René - Warren, Austin. Edebiyat Teorisi. çev. Ömer Faruk Huyugüzel. İzmir: Akademi Kitabevi, 4. Baskı, 2005.
• Yıldırım, Talip. “Ubeydullah Han: Risâle-yi Fi-Hakk-ı Mesâil-i Vuzû”. TÜBAR XIV (2003), 127-164.
• Yıldırım, Yusuf. “Selîm Mahlaslı Bir Şaire Ait Mukaddimetü li’s-Salât İsimli Mesnevî”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (2015), 99-138.
• Yıldız, Alim. “Müellifi Meçhul Bir Şurûtü’s-Salât Mesnevisi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII/2 (2009), 175-187.