Gazâ ve İlahî Meşruiyet: Erken Dönem Osmanlı Sultanlarının Sefer Duaları

Yıl 2023, Sayı: 41, 33 - 54, 30.06.2023

Ali Kozan

https://doi.org/10.31591/istem.1253391

Öz

Osmanlı kronikleri, erken dönem gazî sultanlarının savaşlarda ‘Tanrısal takdir’i elde edebilmek için dua ritüeline başvurduklarına ilişkin pek çok rivayeti barındırır. Bu rivayetlerde gazî sultanlar düşman karşısında mağlubiyet endişesi veya muzafferiyet arzusuyla Tanrı’nın yardımına başvurur. Türk hakimiyet anlayışının İslamiyet’le harmanlanmasıyla Osmanlı’ya intikal eden ilahî temelli bu inanış Tanrı’nın savaşı gazî sultanın lehine çevirdiği ön kabulüne dayanır. Bir diğer ifadeyle dua, Osmanlı gazâ ideolojisi ve gazî sultan prototipi aracılığıyla sultanın ilahî meşruiyetini destekleyen bir unsur olarak ön plana çıkar. Bu bağlamda Osman Bey’den II. Mehmed’e Osmanlı hükümdarları, küffara karşı savaşırken Tanrı’nın da düşmanına karşı savaşarak zafer elde eden muzaffer komutanlar olarak zikredilerek kutsal savaş imgesi desteklenir. ‘Küffara karşı’ yapılan seferin maksadının gazâ mı yağma mı olduğu ile ilgili tartışmalar ise meselenin bir diğer boyutudur. Bu bağlamda literatürde, Osmanlı gazâ tezi ve sefer organizasyonuna ilişkin bazı çalışmalar olmakla birlikte erken dönem Osmanlı seferlerinde dua ritüeli ve özellikle padişah dualarını gazâ tezi bağlamında ele alan bir çalışma bulunmamaktadır. Halbuki dua ve neticesinde elde edilen zafer, gazî sultanın ilahî meşruiyetini destekleyen bir unsurdur. Bu çalışmanın amacı, gazî sultan prototipi bağlamında Osmanlı erken dönem seferlerinde ‘dua’ ritüelinin seferin temel motivasyonu içerisindeki yeri üzerinedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı erken dönem, kutsal savaş, gaza, gazi, dua

Gaza and Divine Legitimacy: Campaign Prayers of Early Ottoman Sultans

Öz

Ottoman chronicles contain many rumors that early ghazi sultans resorted to prayer rituals in order to obtain ‘divine providence’ in wars. In these narrations, ghazi sultans resort to God’s help with the fear of defeat in the face of the enemy or the desire for victory. This divine-based belief, which was transferred to the Ottoman Empire with the blending of the Turkish understanding of domination with Islam, is based on the presupposition that God turned the war in favor of the ghazi sultan. In other words, prayer comes to the fore as an element that supports the Ottoman ideology of gazâ and the divine legitimacy of the sultan through the prototype of the ghazi sultan. In this context, the image of holy war is supported by mentioning the Ottoman rulers from Osman Bey to Mehmed as the victorious commanders who won victory by fighting against the enemy of God while fighting against the infidels. Discussions about whether the purpose of the expedition ‘against kuffar’ was gazâ or plunder is another dimension of the issue. In this context, although there are some studies on the Ottoman gazâ thesis and the organization of the expedition in the literature, there is no study that deals with the prayer ritual and especially the sultan's prayers in the context of the gazâ thesis in the early Ottoman campaigns. However, prayer and the victory achieved as a result is an element that supports the divine legitimacy of the ghazi sultan. The aim of this study is on the place of the ‘prayer’ ritual in the basic motivation of the campaign in the early Ottoman period campaigns in the context of the ghazî sultan prototype.

Anahtar Kelimeler

early Ottoman period, holy war, gaza, ghazi, prayer

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmud. Selçuknâme. haz. Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011.
• Ahmed Eflakî. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
• Ahmedî. İskendernâme(İnceleme-Tıpkıbasım). haz. İsmail Ünver. İstanbul: TDK Yayınları, 1983.
• Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512). haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Anooshahr, Ali. Gazi Sultanlar ve İslamın Sınırları. çev. Yahya Kemal Taştan. İstanbul: Ötüken Yayıncılık, 2022.
• Aşık Paşa. Garib-nâme. haz. Kemal Yavuz. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Aşıkpaşazâde Tarihi. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.
• Barthold, V. V. İslâm’da İktidarın Serüveni: Halife ve Sultan. çev. İlyas Kamalov. İstanbul:Yeditepe Yayınevi, 2012.
• Bayam, Emine Gören. “Analitik Din Felsefesinde Bir Problem Olarak Dua”. Felsefe Dünyası Dergisi 71 (Yaz 2020), 155-180.
• Beyhâkî. Târîh-i Beyhakî. terc. Necati Lügal. Ankara: TTK Yayınevi, 2002.
• Bozkurt, Nebi. “Kavuk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/71-72. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Bundarî. Zubdat al-Nusrâ ve Nubhât al-Usrâ(Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi). terc. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Carr, David. “Narrative and the real world: An argument for continuity”. History and Theory 25/2 (May 1986), 117-131.
• Celalzâde Mustafa. Selim-Nâme. haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Cengiz, Halil Erdoğan-Yücel, Yaşar. “Ruhi Tarihi”. Belgeler XIV/18 (1992), 359-472.
• Cilacı, Osman. “Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/529-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Darling, Linda T. “Reformulatıng the gazi narrative: when was the ottoman state a gazi state?”, Turcica 43 (2011), 13-53.
• Demirci, Süleyman. “Erken Dönem Osmanlı Tarihi “Kara Bir Delik / A Black Hole” Mi?” Osmanlı Devletinin Kuruluşu “Gazi/Gazâ” İdeolojisi İle İlgili Tartışmalar”. History Studies 5/1 (January 2013), 89-100.
• Döğüş, Selahattin. “Osmanlılarda Gaza İdeolojisinin Tarihi ve Kültürel Kaynakları”. Belleten LXXII/52 (2008), 817-888.
• Ebrahim, M. M. Esmail. Kâşifî’nin Gazânâme-i Rûm Adlı Farsça Eseri ve Türkçe’ye Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Emecen, Feridun M. Fetih ve Kıyamet 1453. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Emecen, Feridun. İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• Er, Harun. “Türk İslam Geleneğinde Fetihnameler”. Diyanet İlmi Dergi 48/2 (Nisan-Haziran 2012), 93-107.
• Erdem, Hakan. “Nereden Çıktı Bu İkilem?”. Karar. 09.06.2018. https://www.karar.com/yazarlar/hakan- erdem/nereden-cikti-bu-ikilem-7198 Erişim: 10.11. 2022.
• Erkal, Mehmet. “Cizye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
• Gregory Abu’l-Farac. Abu’l-Farac Tarihi I, çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Günay, Ünver-Güngör, Harun. Türklerin Dini Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Hadîdî Tarihi. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2015.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-Tevârih I. haz. İsmet Parmaksızoğlu Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Imber, Colin. “Osmanlı Hanedan Efsanesi”, Söğüt’ten İstanbul’a derl. Oktay Özel-Mehmet Öz. 243-270. Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• İbn Bibi. el-Evâmiru’l-Ala’iye fi’l-Umûri’l-Ala’iye(Selçukname) I. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• İbnu’l-Adîm. Buğyatu’t-Taleb fî Târîh-i Haleb. yay. Ali Sevim. Ankara: TTK Basımevi, 1976.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular. terc. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-Târîh X, terc. Abdülkerim Özaydın. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Tarihinde Devlet ve Asker”. Doğu Batı Makaleler III. 11-18. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak Kuruluş. İstanbul: Hayy Kitap, 2011.
• İnalcık, Halil. “Murad I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/156-164. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• İnan, Abdülkadir. “Eski Türklerde Teslim ve İtaat Sembolleri”. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK Yayınları, 1987.
• Jennings, Ronald C. “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”. Söğüt’ten İstanbul’a. derl. Oktay Özel-Mehmet Öz. 429-441. Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• Kafadar, Cemal. İki Cihan Aresinde. çev. Ceren Çıkın. Ankara: Birleşik Yayınevi, 1995.
• Káldy-Nagy, Gyula. “Osmanlı İmparatorluğu’nun İlk Yıllarında Kutsal Savaş(Cihad)”, Söğüt’ten İstanbul’a. derl. Oktay Özel-Mehmet Öz. 397-406. Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• Kâşgarlı Mahmûd. Divânü Lugâti’t-Türk. çev. Seçkin Erdi-Serap Tuğba Yurtsever, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Kemalpaşazâde(İbn Kemal). Tevârih-i Âl-i Osman III. Defter. haz. Abdullah Satun. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2014.
• Kemâlüddîn İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb’de Selçuklular. terc. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Koçaslan, Buşra. İdrîs-i Bidlîsî Heşt Behişt Orhan Gazî Dönemi (Tahlil ve Tercüme). Düzce: Düzce Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kot, Ayşe Müşerref. 16. Yüzyılın İkinci Yarısındaki Osmanlı Tarihçilerinin Saltanat Kurumuna Bakışı ve Algısı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Köprülü, Fuad. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. yay. haz. Orhan Köprülü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. haz. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Kuş Büyüktaş, Canan. “Babür Şah’ın Varlık Mücadelesi ve Hükümdarlık Döneminde Sığındığı Kur’an Ayetleri”. Asya Araştırmaları Dergisi 2/2 (2018), 145-168.
• Lindner, Rudi Paul. “İlk Dönem Osmanlı Tarihinde İtici Güç ve Meşruiyet”. Söğüt’ten İstanbul’a, derl. Oktay Özel-Mehmet Öz. 407-427. Ankara: İmge Kitabevi, 2005.
• Lindner, Rudi Paul. Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar. çev. Müfit Günay. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Lowry, Heath W. Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı. çev. Kıvanç Tanrıyar. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Mevlana Mehmed Neşri. Cihannümâ. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Nicol, Donald M. Bizans’ın Son Yüzyılları(1261-1453). çev. Bilge Umar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Oruç Beğ Tarihi. haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2008.
• Öz, Mehmet. “Kuruluştan Fatih Devrine Kadar Osmanlılar ve Gazâ”, Türk Modernleşme Tarihi Araştırmaları Sempozyumu(14 Mayıs 2005) Bildirileri ve Makaleler. haz. A. Yaşar Ocak vd. 204-212. Ankara: Kültür Bakanlığı ve Türk Ocakları Genel Merkezi, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Melikşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/54-57. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Özcan, Abdülkadir. “Türklerde Gaza Geleneği”. Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı. 362-368. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1995.
• Özcan, Abdülkadir. “Türklerde Gaza Ruhu ve Bunun Osmanlılar’daki Tezahürü”. X. Osmanlı Sempozyumu. Söğüt: Ertuğrul Gazi’yi Anma ve Söğüt Şenliği Vakfı Yayınları. (1996): 59-72.
• Parladır, Selahaddin. “(İslam’da) Dua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/ 530-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Pehlivan, Gürol. “Varna Savaşı ve Bir Tarih Kaynağı Olarak Gazâvatnâmeler”. Turkish Studies. 3/4 (Summer 2008), 598-617.
• Ravendî. Râhatu’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr I. çev. Ahmed Ateş. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Reşîdüddîn Fazlullah. Camiu’t-Tevarih. çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011. Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali bin Nâsır bin Ali el-Hüseynî. Ahbâru’d-Devleti’s-Selçûkiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Say, Yağmur. Türk İslam Tarihinde Seyyid Battal Gazî ve Battalnâme. Ankara: Eskişehir Valiliği Yayınları, 2009.
• Tekin, Şinasi. “XIV. Yüzyılda Yazılmış Gazilik Tarikası “Gaziliğin Yolları” Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Gazâ/Cihad Kavramları Hakkında”. Journal of Turkish Studies 13 (1989), 139-204.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2003.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
• Urfalı Mateos Vekayinâmesi ve Papaz Grigor’un Zeyli. çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Wittek, Paul. Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu. çev. Fatmagül Berktay. İstanbul: Pencere Yayınları, 2013.
• XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal Selâtîn-Nâme(1299-1490). haz. Necdet Öztürk. Ankara: TTK Basımevi, 2001.
• Yazıcızâde Ali. Selçuk-nâme İndeksli Tıpkıbasım. haz. Abdullah Bakır. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Yılmaz, Hüseyin. Caliphate Redefined: The Mystical Turn in Ottoman Political Thought. New Jersey: Princeton University Press, 2018.