Siyer’de Bir Öncü: Ma‘mer b. Râşid

Yıl 2023, Sayı: 41, 1 - 14, 30.06.2023

Mahmut Kelpetin

https://doi.org/10.31591/istem.1260589

Öz

Erken dönem İslâm âlimlerinden Maʿmer b. Râşid çok yönlü bir âlimdir. Başta siyer ve hadis alanları olmak üzere İslâmî ilimlerin pek çok dalıyla meşgul olmuştur. Basra’da doğup büyüyen Maʿmer, ilim tahsili için Hicaz ve Yemen bölgelerindeki önemli ilmî merkezlere yolculuklar gerçekleştirmiştir. Burada bulunan önemli hocalardan dersler almıştır. Maʿmer’i ilmî anlamda ayrıcalıklı kılan önemli hususlardan biri, hocalarını mezhebi ve siyasî görüşlerine göre tasnif etmemesidir. Bu nedenle Şiî ve Muʿtezilî hocalardan da istifade ettiği bilinmektedir. Maʿmer’in hocaları arasında İbn Şihâb ez-Zührî’nin özel bir yeri vardır. İlk defa Medine’de tanıştığı hocasından asıl istifadesi Zührî’nin Emevî sarayı ile irtibatlı olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Hocasının ölümünden sonra yaşamının son dönemini geçireceği Yemen’e taşınan Maʿmer, ilmî faaliyetlerini burada sürdürmüştür. Maʿmer’in siyer alanında önemli eseri el-Megâzi’dir. Çağdaşı İbn İshak ile mukayese edildiğinde eserin bazı eksikleri dikkat çekmektedir. Özellikle kronoloji konusunda bir düzenin olmaması eserdeki bu eksikliklerden birisidir. Bununla birlikte megâzi türünün en eski örneklerinden ve o döneme ilişkin bilgileri veren ilk elden kaynak olması bakımından değerlidir. Yine Yemen’de ilk defa eser tasnif edip hadislerin naklinde önemli bir yere sahip olan Maʿmer’in hadis alanındaki çalışması el-Câmîʿ, günümüze ulaşan en eski hadis kaynaklarından birisidir. Aynı zamanda bu eser, câmîʿ türüne ait çalışmaların da ilk örneğini teşkil etmektedir. Maʿmer’in yazılı eserlerinin günümüze ulaşmasında talebesi Abdürrezzâk es-Sanʿânî’nin önemli katkısı olmuştur.

Maʿmar b. Rāshid, one of the earliest Muslim scholarly authorities, was a versatile scholar. He studied several branches of Islamic sciences, primarily ḥadīth and sīra (the life of Prophet Muḥammad). Maʿmar was born in Basra and to expand his knowledge he travelled to several important scholarly centers in Yemen and Ḥijāz. What makes Maʿmar distinguished is that he did not choose his teachers or shaykhs on the basis of their religious sects or political preferences. He benefited from the shaykhs that were said to be Shīʿites or Muʿtazīlites. Among Maʿmar’s shaykhs, Ibn Shihāb al-Zuhrī (d. 124/742) holds a special place. Maʿmar met him in Medina for the first time and then became his student when al-Zuhrī became affiliated with the Umayyad Court. After al-Zuhrī’s death, Maʿmar moved to and settled in Yemen where he would spend the last period of his life. He resumed his studies in Yemen until his death. Maʿmar’s most significant work is al-Maghāzī. Compared to his contemporary Ibn Isḥāq, certain shortcomings appear in Maʿmar’s work. First of all, al-Maghāzī lacks a chronological order. However, it is very valuable scholarly reference, as it is one of the oldest examples of the maghāzī genre and a primary source that gives information about that period. Al-Jāmiʿ (The Compendium) written by Maʿmar is one of the oldest ḥadīth sources that have survived to the present day. Maʿmar is one of the earliest scholars who classified works in Yemen and holds an important function in the transmission of ḥadīths. At the same time, his Jāmi‘ is regarded as the earliest example of the works of the jāmiʿ literature in ḥadīth studies. ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī (d. 211/826), one of his student, made important contributions to bringing Maʿmar’s written works to the present day.

Anahtar Kelimeler

Maʿmer b. Râşid, İbn Şihâb ez-Zührî, Abdürrezzâk es-Sanʿânî, el-Megâzi, el-Câmiʿ, Hadis

A Pioneer of Sīra Literature: Ma‘mar b. Rāshid

Öz

Erken dönem İslâm âlimlerinden Maʿmer b. Râşid çok yönlü bir âlimdir. Başta siyer ve hadis alanları olmak üzere İslâmî ilimlerin pek çok dalıyla meşgul olmuştur. Basra’da doğup büyüyen Maʿmer, ilim tahsili için Hicaz ve Yemen bölgelerindeki önemli ilmî merkezlere yolculuklar gerçekleştirmiştir. Burada bulunan önemli hocalardan dersler almıştır. Maʿmer’i ilmî anlamda ayrıcalıklı kılan önemli hususlardan biri, hocalarını mezhebi ve siyasî görüşlerine göre tasnif etmemesidir. Bu nedenle Şiî ve Muʿtezilî hocalardan da istifade ettiği bilinmektedir. Maʿmer’in hocaları arasında İbn Şihâb ez-Zührî’nin özel bir yeri vardır. İlk defa Medine’de tanıştığı hocasından asıl istifadesi Zührî’nin Emevî sarayı ile irtibatlı olduğu dönemde gerçekleşmiştir. Hocasının ölümünden sonra yaşamının son dönemini geçireceği Yemen’e taşınan Maʿmer, ilmî faaliyetlerini burada sürdürmüştür. Maʿmer’in siyer alanında önemli eseri el-Megâzi’dir. Çağdaşı İbn İshak ile mukayese edildiğinde eserin bazı eksikleri dikkat çekmektedir. Özellikle kronoloji konusunda bir düzenin olmaması eserdeki bu eksikliklerden birisidir. Bununla birlikte megâzi türünün en eski örneklerinden ve o döneme ilişkin bilgileri veren ilk elden kaynak olması bakımından değerlidir. Yine Yemen’de ilk defa eser tasnif edip hadislerin naklinde önemli bir yere sahip olan Maʿmer’in hadis alanındaki çalışması el-Câmîʿ, günümüze ulaşan en eski hadis kaynaklarından birisidir. Aynı zamanda bu eser, câmîʿ türüne ait çalışmaların da ilk örneğini teşkil etmektedir. Maʿmer’in yazılı eserlerinin günümüze ulaşmasında talebesi Abdürrezzâk es-Sanʿânî’nin önemli katkısı olmuştur.

Maʿmar b. Rāshid, one of the earliest Muslim scholarly authorities, was a versatile scholar. He studied several branches of Islamic sciences, primarily ḥadīth and sīra (the life of Prophet Muḥammad). Maʿmar was born in Basra and to expand his knowledge he travelled to several important scholarly centers in Yemen and Ḥijāz. What makes Maʿmar distinguished is that he did not choose his teachers or shaykhs on the basis of their religious sects or political preferences. He benefited from the shaykhs that were said to be Shīʿites or Muʿtazīlites. Among Maʿmar’s shaykhs, Ibn Shihāb al-Zuhrī (d. 124/742) holds a special place. Maʿmar met him in Medina for the first time and then became his student when al-Zuhrī became affiliated with the Umayyad Court. After al-Zuhrī’s death, Maʿmar moved to and settled in Yemen where he would spend the last period of his life. He resumed his studies in Yemen until his death. Maʿmar’s most significant work is al-Maghāzī. Compared to his contemporary Ibn Isḥāq, certain shortcomings appear in Maʿmar’s work. First of all, al-Maghāzī lacks a chronological order. However, it is very valuable scholarly reference, as it is one of the oldest examples of the maghāzī genre and a primary source that gives information about that period. Al-Jāmiʿ (The Compendium) written by Maʿmar is one of the oldest ḥadīth sources that have survived to the present day. Maʿmar is one of the earliest scholars who classified works in Yemen and holds an important function in the transmission of ḥadīths. At the same time, his Jāmi‘ is regarded as the earliest example of the works of the jāmiʿ literature in ḥadīth studies. ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī (d. 211/826), one of his student, made important contributions to bringing Maʿmar’s written works to the present day.

Anahtar Kelimeler

Maʿmar b. Rāshid, Ibn Shihāb al-Zuhrī, ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī, al-Maghāzī, al-Jāmiʿ, Ḥadīth

Kaynakça

• ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī. al-Muṣannaf. ed. H abı b al-Rah ma n al-Aʿz amı . 12 Volumes. Beirut: al-Maktab al-Isla mı , 1403/1983.
• ʿAbd al-Razzāq al-Ṣanʿānī. Tārīkh Ṣanʿāʾ. ed. ʿAbd Alla h Muh ammad al-H abashı . Ṣanʿāʾ: Maktabat al- Sanh a nı , n.d.
• Abdülazîz ed-Dûrî. “İbn Şihâb ez-Zührî ve İslâm Tarih Yazıcılığının Başlamasındaki Rolü”. çev. Casim Avcı. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/6 (Aralık 2002), 57-76.
• Alrahawan, Mohammad Saeed Mitwally. “The Ja miʿ of Maʿmar b. Ra shid: One of the Earliest H adı th Anthologies -A Source Critical Study-”. Hadis ve Siyer Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019), 379-392.
• Anthony, Sean W. “Maʿmar b. Rāshid”. Encyclopaedia of Islam, Access 16 July 2021. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/mamar-b-rashid-COM_36131? s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-3&s.q=mamar
• al-Balkhī, Abūʼl-Qāsim al-Kaʿbī. Qabūl al-akhbār wa-maʿrifat al-rijāl. ed. Hüseyin Hansu. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• al-Bukhārī, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad b. Ismāʿīl. Kitāb al-tārīkh al-kabīr. ed. Ha shim an-Nadvī. 8 Volumes. Damascus: Dār al-Fikr, n.d.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. ʿUthmān. Man tukullima fīhi wa-huwa muwaththaq aw ṣāliḥ al-Ḥadīth. ed. ʿAbd Alla h b. D ayf Alla h al-Ruh aylı . Medina, 1426/2005.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. ʿUthmān. Mīzān al-iʿtidāl fī naqd al-rijāl. ed. Muh ammad Rid wa n ʿIrqsu sı et al. 5 Volumes. Beirut: Muassasa al-Risāla, 1430/2009.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. ʿUthmān. Siyar aʿlām al-nubalāʾ. 18 Volumes. Cairo: Dār al-Ḥadīth, 1427/2006.
• al-Dhahabī, Abū ʿAbd Allāh Shams al-Dīn Muḥammad b. Aḥmad b. ʿUthmān. Tārīkh al-Islām wa-wafāyāt al-mashāhīr wa-al-aʿlām. ed. Bashhār ʿAwwād Maʿrūf. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1424/2003.
• Erul, Bünyamin. “Hicrî II. Asırda Rivayet Üslubu (I) I. Rivayet Açısından Ma’mer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmi’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/1 (01 Nisan 2002), 27-61.
• Erul, Bünyamin. “Hicrî II. Asırda Rivayet Üslubu (II) Dirayet Açısından Ma’mer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmi’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (01 Ağustos 2002), 57-90.
• Fayda, Mustafa. “Siyer ve Megāzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Access 10 November 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/siyer-ve-megazi
• al-Fasawī, Abū Yūsuf Yaʿqūb b. Sufyān b. Jawwān (Jawān, Juwān?). al-Maʿrifa wa-al-tārīkh. ed. Akram Ḍiyāʾ al-ʿUmarī. 3 Volumes. Beirut: Mu’assasat al-Risāla, 1401/1981.
• Ibn Abı Ha tim, Abu Muh ammad ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad b. Idrīs al-Rāzī. al-Jarḥ wa-al-taʿdīl. ed. ʿAbd al-Rah ma n b. Yahya al-Muʿallimı . 9 Volumes. Beirut: Da r Ih ya ʾ al-Tura th al-ʿArabı , 1371/1952.
• Ibn Abı Khaythama, Abu Bakr Ah mad b. Zuhayr b. H arb. al-Tārīkh al-kabīr. ed. Ṣalāḥ Fatḥī Halal. 4 Volumes. Cairo: al-Fārūq al-Ḥadītha. 1427/2006.
• Ibn Asa kir, Abu al-Qa sim Alı b. al-H asan. Tārīkh madīnat Dimashq. ed. Abū Sa‘īd Umar b. Gharāma al- Amrawī. 80 Volumes. Damascus: Dār al-Fikr, 1415/1995.
• Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī, Abu’l-Faḍl Shihāb al-Dīn Aḥmad b. ʿAlī b. Muḥammad. Tahdhīb al-tahdhīb. 12 Volumes. Hyderabad: Da ʾirat al-Maʿa rif al-Niz a mı ya, 1326/1908.
• Ibn H ibba n, Abu Ha tim Muh ammad. Kitāb al-Thiqāt. ed. Sayyid Sharaf al-Dı n Ah mad. 9 Volumes. Damascus: Dār al-Fikr, 1395/1975.
• Ibn al-Madı nı , ʿAlı b. ʿAbd Alla h. ʿIlal al-ḥadīth. ed. Muḥammad Muṣṭafā al-Aʿẓamī. Beirut: al-Maktab al- Islāmī, 1980.
• Ibn al-Nadīm, Muḥammad b. ʿIshāq. al-Fihrist. ed. Ibrāhīm Ramaḍan. Beirut: Dār al-Maʿrifa, 1417/1997.
• Ibn Rajab, Zayn al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān b. Aḥmad b. ʿAbd al-Raḥmān. Sharḥ ʿIlal al- irmidhī. ed. Hamma m Abd al-Rah ı m Sa ı d. al-Zarqa ʾ: Maktabat al-Mana r, 1407/1987.
• Ibn Saʿd, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad. Kitāb al-ṭabaqāt al-kabīr. ed. ʿAli Muh ammad ʿUmar. 11 Volumes, Cairo: Maktabat al-Kha njı 1421/2001.
• al-ʿIjlī, Aḥmad b. ʿAbd Allāh b. Ṣāliḥ. Maʿrifat al-thiqāt. ed. ʿAbd al-ʿAlīm al-Bastawī. 2 Volumes. Medina: Maktabat al-Dār, 1405/1985.
• al-Khalīlī, al-Khalīl b. ʿAbd Allāh. al-Irshād fī maʿrifat ʿulamāʾ al-ḥadīth. ed. Muh ammad Idrı s. 3 Volumes. Riya d : Maktabat al-Rushd, 1409/1988.
• al-Khaṭīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad b. ‘Alī b. Thābit. al-Jāmiʿ li-akhlāq al-rāwī wa-ādāb al-sāmiʿ. ed. Maḥmūd al-Ṭaḥḥān. 2 Volumes. Riyāḍ: Maktabat al-Maʿārif, 1403/1983.
• Kandemir, M. Yaşar. “Câmiʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Access 10 July 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/cami--hadis
• Kelpetin, Mahmut. “İbn Şihâb ez-Zührî ve Tarihçiliği”. Hicri Birinci Asırda İslâmî İlimler I-II. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Maʿmar b. Rāshid. al-Jāmiʿ. ed. H abı b al-Rah ma n al-Aʿz amı . Beirut: al-Maktab al-Isla mı , 1403/1982.
• Maʿmar ibn Rāshid, The Expeditions: an Early biography of Muḥammad. ed. and trans. Sean W. Anthony. New York: New York University Press, 2015.
• al-Mizzī, Jamāl al-Dīn Abū l-Ḥajjāj Yūsuf. Tahdhīb al-kamāl fī asmāʾ al-rijāl. ed. Bashshār ʿAwwād Maʿrūf. 35 Volumes. Beirut: Muassasat al-Risāla, 1400/1980.
• al-Nawawī, Abū Zakariyyāʾ Yaḥyā b. Sharaf. Tahdhīb al-asmāʾ wa-l-lughāt. Beirut: Dār al-Fikr, 1996.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı [İSAR], 2008.
• al-Rāmhurmuzī, al-Ḥasan b. ʿAbd al-Raḥmān. al-Muḥaddith al-fāṣil bayna al-rāwī wa-l-wāʿī. ed. Muḥammad ʿAjjāj al-Khaṭīb. Beirut: Dār al-Fikr, 1404/1984.
• Saʿı d, Muh ammad Raʾfat. Maʿmar b. Rāshid al-Ṣanʿānī: Maṣādiruhu wa-manhajuhu wa-atharuhu fī riwāyat al-Ḥadīth. Riyāḍ: ʿĀlam al-Kutub. 1403/1983.
• Sezgin, M. Fuad. “Hadis Musannefâtının Mebdei ve Maʿmer b. Râşid’in Câmi‘i”. Türkiyat Mecmuası 12/ (1955), 115-134.
• Sezgin, M. Fuad. Tārīkh al-turāth al-ʿArabī. trans. Mah mu d Fahmı H ija zı . 10 Volumes. Riya d : Ja miʿat al- Ima m Muh ammad b Sa u d al-Isla mı ya, 1411/1991.