Ali Ulvi Efendi Elif-Ba’sının Hat Sanatı Yönünden İncelenmesi

Yıl 2023, Sayı: 41, 15 - 32, 30.06.2023

Özgür Çetintaş

https://doi.org/10.31591/istem.1263659

Öz

Arapçanın öğretilmesinde temel kaynak “elif-ba” adlı müfredattır. Bu dili öğretmek için hazırlanan elif-ba meşkleri harflerin ve hecelerin yazılışını gösterirken son olarak çeşitli dualarla tamamlanır. Yazı sanatında eğitim geleneksel olarak usta-çırak münasebeti ile süregelmiştir. Yüz yüze yapılan dersler kalem hareketleri, çizgi kalitesini görme ve detayları daha iyi anlayabilme bakımından oldukça önemlidir. Arapça gibi, İslam hat sanatını öğrenme safhalarını oluşturan talimlere de “meşk” adı verilir. Hat sanatında kullanılan meşk etme tabiri hattat tarafından talebeye yazı yazmayı öğretmek için kullanılır. Arap alfabesinin sanatlı bir şekilde yazılması İslam dünyasında oldukça önemlidir. Bu amaçla yüzyıllar boyunca yetişen hattatlar hep daha güzel yazabilmek için çalışmışlardır. Yazıyı güzel yazabilmek kadar okunabilirliğini de sağlamak bu sanatla iştigal edenlerin temel gayelerinden biridir.
Bu araştırma Ali Ulvi Efendi’ye ait nesih harfleri ve harf bağlantılarını gösteren elif-ba kitapçığını içermektedir. Bu eser, hat sanatında kullanılan meşk murakkaları gibi Rabbiyessir duası ile başlamaktadır. Ölçü noktalarının bulunmadığı eserin baştan ilk iki ve sondan dört sayfası tezhiplenmiştir. Deri ciltli eserde hattatın ketebesi ve hocasının adının geçmesi, hattat silsilesinin takibini sağlaması açısından önemlidir. XIX. yüzyılda vefat eden hattat Ali Ulvi Efendi’ye ait bu elif-ba, kendisinin zarif nesih hattını detaylı bir şekilde göstermektedir. Kolombiya Üniversitesi Kütüphanesinde bulunan bu nadide eser hem elif-ba hem de nesih yazı meşki niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Hat Sanatı, Meşk, Müfredat, İcazet, Elif-Ba

An Analysis of Ali Ulvi Efendi’s Qur’anic Alphabet in Terms of Islamic Calligraphy

Öz

The main source for teaching Arabic is the "Elif-Ba" curriculum. Elif-Ba meshk is completed with various prayers while showing the writing of letters and syllables. Calligraphy education has traditionally continued with the master-apprentice relationship. Face-to-face lessons are important for pen movements, the quality of lines, and understanding the details. Like Arabic, the stages of learning Islamic calligraphy are also called "meshk". The term meşk used in calligraphy is used by the calligrapher to teach the student how to write. The artistic writing of the Arabic alphabet is very important in the Islamic world. For this purpose, calligraphers trained for centuries have always worked to write better. Ensuring the readability of the text as well as being able to write it well is one of the main goals of those engaged in this art.
This research includes the Elif-Ba booklet showing the naskh letters and letter connections of Ali Ulvi Efendi. It begins with the prayer of Rabbiyessir, like meshk murakkas which is using in Islamic calligraphy. The first two and last four pages of the work, which do not have measurement points, are illuminated. Mentioning the name of the calligrapher and his teacher in leather-bound work is important in following the history of calligraphers. This elif-ba, which belongs to calligrapher Ali Ulvi Efendi, who died in the XIX th century, shows his elegant naskh line in detail. This precious work, which is in the Columbia University Library, has the characteristics of both elif-ba and naskh writing.

Anahtar Kelimeler

Calligraphy, Meshk, Curriculum, Ijazet, Elif-Ba.

Kaynakça

• Al-Abjad. Erişim 25 Nisan 2022. https://archive.org/details/ldpd_14294919_000/page/n22/mode/2up.
• Berk, Süleyman. “Hat sanatının öğretiminde meşk murakkaaları”, Tarih ve Düşünce Dergisi, S. 19, (2001), 64-68.
• Berk, Süleyman. Devlet-i Aliyye’den Günümüze Hat Sanatı. İstanbul: İnkılab Yayınevi, 2013.
• Derman, Uğur. Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler. İstanbul: Akbank Yayınları, 2002.
• Derman, Uğur. “Osmanlı İstanbulu’nda Hat Sanatı”. Osmanlı İstanbulu I I. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri 29 Mayıs-1 Haziran 2013. haz. Feridun M. Emecan ve Emrah Safa Gürkan. 475-494. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Edgü, Ferit. Türk Hat Sanatı (Karalamalar/Meşkler). İstanbul: Ada Yayınları, 1988.
• IRCICA. Mehmet Şevki Efendi’nin Sülüs-Nesih Hat Meşkleri. İstanbul: Yıldız Matbaacılık ve Yayıncılık, 1999.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Hattatlar. Ankara: Milli Eğitim Vekâleti Maarif Basımevi, 1955
• Memiş, Mehmet. “Türk Süsleme Sanatı Tezhib”, Özelkalemler Dergisi 3 (2009), 24-26.
• Memiş, Mehmet. “Hat Sanatında Eğitim ve İcazet Geleneği”. Klasik Sanatlar Yıllığı 3. haz. Fatih Özkafa. 14-21. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Memiş, Mehmet. “Osmanlıda Hat Sanatını Zirveye Çıkaran Eğitim Yöntemi: Meşk ve İcazet Geleneği”. INJOSOS Al-Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/3 (2018), 53-75.
• Naddah, Sami. “Cilt Sanatı”. Türk İslâm Sanatlarına Giriş. haz: Mustafa Yıldırım. 243-253. Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Schick, İrvin Cemil. “İslâmî Kitap San’atlarında Standartlaşma: Usta-Çırak İlişkisi ve İcazet Geleneği”. Osmanlı Araştırmaları 49 (2017), 231-266. https://doi.org/10.18589/oa.590891
• Serin, Muhittin. Hat San’atımız Tarihçesi-Malzeme ve Aletler-Meşkler. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1982
• Serin, Muhittin. Halim Efendi’nin Nesih, Divani, Celi Divani, Rik’a Meşk Murakkaaları. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2000.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2003.
• Serin, Muhittin. “Meşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/372-374. Ankara: İSAM Yayınları, 2004.
• Tüfekçi Kaş, Senem. “Türk Tezhip Sanatında Rokoko Etkisi”, Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi 1/2 (2020), 12-24.
• Ünver, A. Süheyl. “Şumnu’da Türk Hattatları ve Eserleri”. Belleten 47/185 (1983), 31-36.
• Yazır, Mahmud Bedreddin. Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981.
• Yılmaz, Abdülkadir. Türk Kitap Sanatları Tabir ve Istılahları. İstanbul: Damla Yayınevi, 2004.