Marine Trade in The First Period of Islamic History

Yıl 2023, Sayı: 42, 143 - 164, 31.12.2023

Mustafa Çavuşoğlu

https://doi.org/10.31591/istem.1371377

Öz

During the Age of Ignorance, Hejaz Arabs, who were not interested in maritime and therefore did not have maritime knowledge, carried out their maritime activities with Byzantine ships. On the other hand, the Arabs on the eastern and southern coasts of the Arabian Peninsula carried out maritime activities even before Christ because the coastline was suitable for navigation. Arabs have been recognized as skilled sailors since ancient times. Historical records report that Arabs had commercial relations with Far Easten countries such as India and China. According to the research, it is said that the commercial relationship between Arabs and Far East dates back to 3000 BC. The commercial relationship between the Arabian Peninsula and Far East has been accepted as evidence that maritime activities outside the Hejaz date back to before Christ. In addition, the existence of Arab commercial relations with the Far East destroyed the perception that Arabs were not a seafaring nation. The Islamic lands that grew with the conquests that started after the death of the Prophet necessitated the establishment of garrison cities. These newly built cities for military purposes soon turned into metropolitan cities and, accordingly, trade centers. In the research, information was given chronologically about the important trade centers established by Muslims, international trade zones and the species subject to trade. The aim of the research is to examine the commercial maritime activities in the early Islamic history. The scope of the research is limited to the Prophet, the Khulafa Rashideen and the Umayyad Period. In the method of the research, the historical process of the events was presented with the narrative understanding of history, the narratives were synthesized and analyzes were made in line with historical data.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Prophet (PBU), The Khulafa Rashideen, Umayyads, Maritime, Trade

Etik Beyan

This article is revised and produced from the PhD thesis entitled "Maritime and Sea Wars in the First Period of Islamic History" by Mustafa Çavuşoğlu in Necmettin Erbakan University Institute of Social Sciences in 2023 under the supervision of Prof. Dr. İsmail Hakkı Atçeken.

İlk Dönem İslâm Tarihinde Deniz Ticareti

Öz

Câhiliye Dönemi’nde denizciliğe ilgi duymayan ve bu yüzden denizcilik bilgisine sahip olmayan Hicaz Arapları denizcilik faaliyetlerini Bizans gemileri ile gerçekleştirmiştir. Buna karşın Arap Yarımadası’nın doğu ve güney kıyılarındaki Araplar, sahil şeridinin denizciliğe uygun olması sebebiyle milattan önceki dönemlerde dahi denizcilik faaliyetleri yürütmüşlerdir. Antik Çağ’dan bu yana Arapların deneyimli denizciler olduğu kabul edilmiş, Uzak Doğu ülkeleri olan Hindistan ve Çin ile ticarî ilişkiler içerisinde oldukları bildirilmiştir. Araştırmalara göre Araplar ve Uzak Doğu arasındaki ticarî ilişkinin milattan önce 3000 yılına kadar uzandığı söylenmiştir. Arap Yarımadası ve Uzak Doğu arasında var olan ticarî ilişki Hicaz dışındaki denizcilik faaliyetlerinin milattan öncesine dayandığına delil kabul edilmiştir. Ayrıca Arapların Uzak Doğu ile ticarî ilişkilerinin varlığı Arapların denizci bir millet olmadığı anlayışını yıkmıştır. Hz. Peygamber’in vefatından sonra başlayan fetihlerle birlikte büyüyen İslâm toprakları garnizon şehirler kurulmasını zorunlu kılmıştır. Yeni inşa edilen bu askerî amaçlı şehirler kısa zamanda büyükşehirlere ve buna bağlı olarak ticaret merkezlerine dönüşmüştür. Araştırmada kronolojik olarak Müslümanların tesis ettikleri önemli ticaret merkezleri, uluslararası ticarî bölgeler ve ticarete konu olan ürünler hakkında bilgi verilmiştir. Araştırmanın amacı ilk dönem İslâm tarihinde ticarî anlamda denizcilik alanındaki faaliyetleri incelemektir. Araştırmanın kapsamı, Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevîler Dönemiyle sınırlandırılmıştır. Araştırmanın metodunda ise olayların tarihî süreci rivayetçi tarih anlayışıyla sunulmuş, rivayetler sentezlenerek tarihi veriler doğrultusunda tahliller yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Hz. Peygamber, Râşid Halifeler, Emevîler, Denizcilik, Ticaret

Etik Beyan

Bu makale, 2023 yılında Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Mustafa Çavuşoğlu tarafından Prof. Dr. İsmail Hakkı Atçeken danışmanlığında “İlk Dönem İslâm Tarihinde Denizcilik ve Deniz Seferleri” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Altungök, Ahmet - yıldırım, Taner. “Erken Ortaçağlarda Siraf Liman Kentlerinin İran Körfezi Açısından Önemi”. Cappadocia Journal of History and Social Sciences 2 (2014), 14-29.
• Avcı, Casim. “Kûfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/339-342. İstanbul: Divantaş, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kufe
• Aydın, Mehmet Akif - Hamîdullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/237-246. Ankara: Divantaş, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kole
• Barthold, W. İslâm Medeniyeti Tarihi. çev. M. Fuad Köprülü. Ankara: Arısan Matbaacılık, 6. Basım, 1984.
• Becker, Carl Heinrich. “Kâhire”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 6/74-88. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘ -Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrût: Müessesetü’l-Maârif, 1987.
• Braudel, Fernand - Kılıçbay, Mehmet Ali. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1990.
• C. Risler, Jacques. Hadâratü’l-‘Arabiyye. çev. Halîl Ahmed Halîl. Beyrût-Paris: y.y., 1993.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî Târîhı’l-ʿArab kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdâd: Câmiatü Bağdâd, 2. Basım, 1993.
• Ceylan, Ertuğrul. Çinli Müslüman Âlim Wang Daıyu’nün Çin İslam Tarihindeki Yeri ve Önemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Çağatay, Neşet. İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1957.
• Çambay, Kübra. Emevî ve Abbâsî İdaresinde Kölelik. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Çavuşoğlu, Mustafa. İlk Dönem İslâm Tarihinde Denizcilik ve Deniz Seferleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Çil, Halit. “Halife Ömer’in Askerî Şehirleri (Ordugâhlar)”. Dini Araştırmalar Dergisi, 12/35 (2009), 20.
• Darkot, Besim. “Kıbrıs”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 6/672-676. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.
• De Groot, A. H. “Kubrus”. The Encyclopaedia of İslâm New Edition. ed. C. E. Bosworth vd. 5/301-309. Leyden: E. J. Brill, 1986.
• Demirkent, Işın. “Kıbrıs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/371-374. İstanbul: Divantaş, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kibris
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud. el-Ahbârü’t-tıvâl. thk. Muhammed Saîd er-Râfiî. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1330.
• Eco, Umberto (ed.). Ortaçağ -Barbarlar, Hıristiyanlar, Müslümanlar-. çev. Leyle Tonguç Basmacı. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2. Basım, 2014.
• Ekinci, Abdullah - Baran, Büşra. “Orta Çağ Akdeniz’inde Beyrut Limanı”. Tarih ve Gelecek Dergisi 7/3 (2021), 620-632.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebü Tahkîkı’t-Türâs fî Müesseseti’r-Risâle. 1 Cilt. Beyrût-Lübnân: Müessesetü’r-Risâle, 7. Basım, 2005.
• Fuâd Seyyid, Eymen. “Fustat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/173-175. İstanbul: Divantaş, 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/kahire#1-kurulusu-ve-osmanli-oncesi
• Fuâd Seyyid, Eymen. “İskenderiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/574-576. İstanbul: Divantaş, 2000. https://islamansiklopedisi.org.tr/iskenderiye
• Gezici, Kübra. Kuruluşundan Emevîler’in Sonuna Kadar Fustat’ta İskân ve İmar Faaliyetleri. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Gök, Murat. İslâm Tarih ve Medeniyetinde İskenderiye Şehri (Fethinden Emevîlerin Sonuna Kadar). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Guest, Rhuvon. “İskenderiye”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 5-2/1084-1088. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ts.
• Günaltay, Şemseddin. İslâm Öncesi Araplar ve Dinleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Gürsoy, Cevat Rüştü. “Kıbrıs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/370-371. İstanbul: Divantaş, 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kibris
• Hamîdullah, Muhammed. “Çin ile İlk Devir Müslüman Ülkelerinin Temasları”. ed. M. Tayyib Gökbilgin. çev. Yusuf Ziya Kavakçı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 6/1-2 (1975), 139-146.
• Hartmann, Richard. “Basra (Leiden baskısındaki Richart Hartmann’ın yazdığı bu makale Besim Darkot ve M. Tayyib Gökbilgin tarafından genişletilmiştir.)”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 2/320-328. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Hasan el-Cemâl, İbrâhîm Muhammed ‘Aliye ‘Abdüssemî. “er-Rikku fi’l-câhiliye ve’l-İslâm”. Mecelletü’l-Câmiati’l- İslâmiyye fi’l-Medîneti’l-Münevvera 50/51 (2010), 153-154.
• Hatalmış, Ali. Erken Dönem İslam Tarihinde Kölelik ve Cariyelik (Hz. Peygamber Döneminden Emevîlerin Sonuna Kadar). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Heyd, Wilhelm. Yakın Doğu Ticaret Tarihi. çev. Enver Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 2000.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî. er-Ravzü’l-miʿtâr fî haberi’l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfe, 1980.
• Hitti, Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Huart, Clément. “Sîrâf”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 10/696. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
• Islam, Arshad. “Arab Navigation In The Indian Ocean Before European Dominance In Southand Southeast Asia: A Hıstorical Study”. The Journal of the Friends’ Historical Society 56/2 (2010), 7-23.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi. ed. M. Sabri Koz. çev. A. Sait Aykut. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2004.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. Kitâbü’l-Muhabber. thk. İlse Lichtenstadter. Haydarâbat-Dekken: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1942.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî. Kitâbü Sûreti’l-arz. Beyrût-Lübnân: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1996.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım Ubeydullâh b. Abdillâh b. Hurdâzbih. el-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. Michael Jan De Goeje. Leyden: Matbaatü Brill, 1889.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdülkâdir Arnavut - Ma‘rûf Beşâr ‘Ivâd. 20 Cilt. Beyrût: Dâr-u İbn Kesîr, Özel Baskı., 2015.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1994.
• İbn Rüste, Ebû Alî Ahmed b. Ömer. el-Aʿlâku’n-nefîse. ed. Michael Jan De Goeje. Leyden: Matbaatü Brill, 1892.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 18 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Ebi’l-kerem Muhammed b. Muhammed b. Ebî Abdülkerîm b. Abdilvâhıd eş- Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 2012.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm el-Hemedânî. Kitâbü’l-Büldân. thk. Yûsuf el- Hâdî. Beyrût: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1966.
• İdrîsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî. Nüzhetü’l-müştâk fi’htirâkı’l-âfâk. 2 Cilt. Kâhire: Mektebü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2002.
• Kaddûra, Fâtıma. er-Rikku ve’r-rakîku fi’l-usûri’l-kadîmeti ve’l-câhiliyyeti ve sadri’l-İslâm. Beyrût-Lübnân: Dâru’n- Nehdati’l Arabiyye, 2009.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Ahmed el-Fezârî. Subhu’l-aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâʾ. 15 Cilt. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts.
• Kayaoğlu, İsmet. İslâm Kurumları Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2. Basım, 1985.
• Kelâî, Ebü’r-Rebî‘ Süleymân b. Mûsâ b. Sâlim ‘Aliye ‘Abdüssemî. el-İktifâʾ bimâ tedammenehû min megâzî Resûlillâh ve’s-selâseti’l-hulefâʾ. thk. Muhammed Kemâleddin el-İzzeddin Ali. 4 Cilt. Beyrût-Lübnân: Âlemü’l-Kütüb, 1997.
• Kramers, Johannes Heindrik. İslâm Medeniyeti Tarihinde Coğrafya ve Ticaret. çev. Ömer Rıza Doğrul. b.y.: Asarı İlmiye kütüphanesi Neşriyatı, 1934.
• Laiou, Angeliki E. - Morrisson, Cecile. Bizans Ekonomisi. çev. Bahattin Bayram. İstanbul: Runik Kitap, 2020.
• Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları tarihi. çev. Yasin Aktay. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Leroux, J. Gabriel. İlk Akdeniz Medeniyetleri. çev. Cevdet Perin - Mithat Perin. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1944.
• Lombard, Maurice. İlk Zafer Yıllarında İslâm. çev. Nezih Uzel. İstanbul: Pınar Yayınları, 1983.
• Mâhir, Suâd. el-Bahriyye fî Mısri’l-İslâmiyye ve âsâruha’l-bâkıyye. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1967.
• Mazaherî, Ali. Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları. çev. Bahriye Üçok. İstanbul: Varlık Yayınevi, 1972.
• Merzûkî, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-Isfahânî. Kitâbü’l-Ezmine ve’l-emkine. thk. Halîl Mansûr. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Hüseyin. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmaîl es-Sâvî. Kâhire: Mektebetü’ş-Şarkı’l- İslâmiyye, 1938.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Hüseyn b. Ali. Mürûcü’z-zeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasan Mer’î. 4 Cilt. Beyrût: Mektebü’l-Asriyye, 2005.
• Miyâh, Ali Muhammed. “el-‘Arab ve’l-muhîtı’l-Hind fi’l-usûri’l-İslâmiyyeti’l-vüstâ”. Mecelletü’l-Mecmei’l-İlmiyyi’l- Irâkî 40/3 ve 4 (1989), 233-254.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Ali Muhammed Hâşim - Abdülmecîd Terhûnî. 33 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Özdemir, Mehmet Nadir. İslam’ın İlk Dönemlerinde Kölelik - Abbasilerin İlk Yüzyılı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Parlatır, İsmail vd. TDK Türkçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 8. Basım, 1988.
• Pirenne, Henri. Ortaçağ Kentleri Kökenleri ve Ticaretin Canlanması. çev. Şadan Karadeniz. İstanbul: İletişim Yayınları, 13. Basım, 2014.
• Pîrî Reis, Pîrî Muhyiddin b. Hacı Mehmed. Kitâb-ı Bahriyye Denizcilik Kitabı. ed. Yavuz Senemoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1974.
• Pliny, Gaius Secundus. Natural History. 10 Cilt. London: Printed for the Club by G. Barclay, 1847.
• Sezgin, Fuat. İslâm Uygarlığında Astronomi Coğrafya ve Denizcilik. çev. Abdurrahman Aliy. İstanbul: Boyut Yayıncılık, ts.
• Sînî, Bedrüddîn. el-‘Alâkâtü beyne’l-‘Arab ve’s-Sîn. Kâhire: Mektebetü’n-Nehzati’l-Mısriyye, 1950.
• Sîrâfî, Ebû Zeyd el-Hasen b. Yezîd. Rihletü’s-Sîrâfî. thk. Abdullah el-Habeşî. Abu Dabi: el-Mecmeu‘s-Sekâfî, 1999.
• Şemerî, Muhammed Hamza Cârullâh. Mevânî şibhi cezîrati’l-Arab ve eserihâ fî neşâtı’t-ticâriyyi’l-bahriyyi kable’l- İslâm. Bağdâd: y.y., 2004.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1967.
• Taşbaş, Erdal. “Akdeniz Köle Ticaret Güzergâhında Bir Durak: Rodos Adası”. Belgi Dergisi 21 (2021), 483-499.
• Tufanoğlu, Hüsniye Esra. Antikçağ’da Batı Anadolu’da Deniz Ticareti ve Limanlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Utku, Nihal Şahin. Kızıldeniz’de Denizcilik, Ticaret ve Yerleşim (VII. - XI. Yüzyıllar). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Vekîl, Muhammed es-Seyyid. Cevletü târihıyye fî asrı’l-Hulefâi’r-Râşidîn. Medîne: Dâru’l-Müctemi‘, 5. Basım, 2002.
• Wang-Zin-Shan, Celâleddîn. “Çin’de İslâmiyet”. ed. A. Zeki Velidî Togan. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 2/2-4 (1960), 157-188.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtibü’l-Abbâsî. Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. 2 Cilt. Beyrût: Şeriketü’l-Âlemî, 2010.
• Yıldız, Dursun. Akdeniz Havzasında Su Sorunları ve Türkiye. Ankara: TMMOB-İMO Yayınları, 2003.
• Yûsuf, Muhyî. es-Sîn, el-İslâm ve’t-ticâra. Kâhire: y.y., 2020.
• Yüksel, Ahmet Turan. İslâm’ın İlk Döneminde Ticârî Hayat. İstanbul: Beyan Yayınları, 1990.
• Yüksel, Ahmet Turan. “Yakın Doğu’da Ticaret Merkezleri ve Panayırlar,”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/5 (1994), 309-334.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Mecmûatü mine’l-muhakkıkîn. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, 1965.
• Zettersteen, K.V. “Kûfe”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 6/964-967. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977.