Hûb u zişte nazar et: Modern Öncesi Osmanlıda Güzellik ve Çirkinlik

Yıl 2024, Sayı: 43, 73 - 94, 30.06.2024

Mustafa Uğur Karadeniz

https://doi.org/10.31591/istem.1384573

Öz

Modern öncesi Osmanlı estetik düşüncesi İslâm estetiğinin bir parçası olarak gelişti. Bu estetik anlayışında güzel ve iyi, ayrılmaz bir bütünlük içinde olduğu için çirkin ve kötü, sanat eserine pek yansımaz. Güzellik için belirli ilkelerin varlığı dikkat çeker; oran, simetri ve ahenk gibi biçim ilkeleri, güzellik için açıkça gerekli görülür. Modern öncesi Osmanlı estetik tasavvurunda teorik bir çerçeve sunulmasa da belirli niteliklerin varlığı temelinde üzerinde uzlaşılan bir “güzellik” tanımının olduğu görülür. Sanatçı, herkesin bildiği ve bir şekilde arzuladığı bu güzelliği kendi bakış açısının eseri olarak görmeyeceği için muhatabını etkileyecek oyun ve kurgulara tenezzül etmeden yine herkesle açık bir şekilde paylaşır. Estetikte güzel ve iyi arasındaki özdeşlik düşüncesi, her kültürde aynı sanat anlayışını doğurmaz. Güzelin izini süren Osmanlı kültürü kötü ve çirkini konu etmemiştir. Geleneksel eğilim, güzellik kuramının çirkinlik kavramına bağlıdır. Bu anlayışın şiir ve minyatüre yansımalarını göstermeye ek olarak, makalede modern öncesi Osmanlı estetik tecrübesinde güzellik ve çirkinlik anlayışı özetlenirken, estetik anlayış ve sanat eserleri arasındaki kültürel bütünlük üzerinde durulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam sanatı, güzellik, çirkinlik, klasik Türk şiiri, minyatür

Hûb u zişte nazar et: Beauty and Ugliness in the Pre-Modern Ottoman Empire

Öz

Pre-modern Ottoman aesthetic thought evolved as part of Islamic aesthetics. In this aesthetic framework, the inseparable unity of beauty and results in the limited reflection of ugliness and badness in artistic works. The presence of specific principles governing beauty is noteworthy, with certain form-related principles such as proportion, symmetry, and harmony considered essential for beauty. Although the pre-modern Ottoman aesthetic conception lacks a theoretical framework, there appears to be a shared definition of “beauty” based on the presence of specific qualities. Given that the artist does not perceive this universally known and desired beauty from his own perspective, he openly shares it with everyone without resorting to manipulations or narratives that could influence the viewer. It is evident that the concept of the identity of beauty and goodness in aesthetics does not universally translate to the same understanding of art across cultures. In Ottoman culture, where beauty was highly valued, discussions about the bad and the ugly were deemed unworthy. While beauty was independently evaluated and defined ugliness was sought either in the opposition or absence of beauty. The traditional inclination is closely tied to the concept of ugliness in beauty theory. Besides aiming to illustrate the impact of this understanding on poetry and miniature art, the article summarizes the notions of beauty and ugliness in the pre-modern Ottoman aesthetic experience emphasizing the cultural coherence between aesthetic comprehension and artworks.

Anahtar Kelimeler

Islamic Art, Beauty, Ugliness, Classical Turkish Poetry, Miniature

Kaynakça

• Ahmed b. Ahmed ez-Zebîdî. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercümesi ve Şerhi 7. Cilt. çev. Kamil Miras, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 15. Basım, 2019.
• Altıntaş, Ramazan. İslâm Düşüncesinde Tevhid ve Estetik İlişkisi. İstanbul: Suffe Yayınları, 1997.
• And, Metin. Minyatürlerle Osmanlı – İslâm Mitologyası, İstanbul: YKY Yayınları, 2. Baskı, 2008.
• Ayvazoğlu, Beşir. “İlmü’l-Cemâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilmul-cemal
• Çağbayır, Yaşar. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2016.
• Demirkazık, H. İbrahim. “Divan Şiirinde Karga”. Türk Kültürü İncelemeleri, 24 (2011), 131-178. DOI: 10.24058/tki.285
• Eco, Umberto. Güzelliğin Tarihi. çev. A. C. Akkoyunlu, İstanbul: Doğan Kitap, 2006.
• Eco, Umberto. Çirkinliğin Tarihi. çev. Anaca Uysal Ergün, Özgü Çelik, Arıcan Uysal, Elif Nihan Akbaş, Melike Barsbey, Kültigin Kaan Akbulut, Duygu Arslan, Berna Yılmazcan, İstanbul: Doğan Kitap, 2009.
• Erzen, Jale Nejdet. Çoğul Estetik. İstanbul: Metis Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Fuzulî. Matlau’l-İtikâd fî Marifati’l-Mabda’i va’l-Maâd. çev. E. Coşan, K. Işık, İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2002.
• Holbrook, Victoria Rowe. “Aşk Güzelliğe Âşıktır ve Güzellik Hayatın Kendisidir”. Sabah Ülkesi, 65 (2020), 56-59. https://www.sabahulkesi.com/2020/10/10/ask-guezellige-asiktir-ve-guezellik-hayatin-kendisidir/
• Isfahanî, Râğıb. Müfredât – Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu, İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Izutsu, Toshihiko. İbn Arabî’nin Füsus’undaki Anahtar Kavramlar. çev. A. Y. Özemre, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1998.
• İbn Haldun. Mukaddime I ve II. çev. S. Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2009.
• İhvân-ı Safâ. İhvân-ı Safâ Risâleleri 1. Cilt, çev. Ali Durusoy, Bayram Ali Çetinkaya, İsmail Çalışkan, Ahmet Hakkı Turabi, Ali Avcu, Enver Uysal, Ömer Bozkurt, Elmin Aliyev, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İpşiroğlu, Mazhar Ş. Bozkır Rüzgârı – Siyah Kalem. İstanbul: Ada Yayınları, 1985.
• Kaya, Bülent. “Klasik Türk Şiirinde Ata Benzetilen Dinî Tasavvufi Kavramlar”. Sosyal Bilimler Dergisi, 7/14 (2017), 305-323. https://doi.org/10.31834/kilissbd.342275
• Kur’ân Yolu. Erişim 10 Ağustos 2023.
• Kühnel, Ernst. Doğu İslam Memleketlerinde Minyatür. çev. Suut Kemal Yetkin, Melahat Özgü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1952.
• Lalo, Charles. Estetik. çev: B. Toprak. Ankara: Hece Yayınları, 2004.
• Livingston, Ray. Geleneksel Edebiyat Teorisi. çev. N. Özdemiroğlu, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Özerol, Nazmi “Klasik Türk Şiirinde Bir Sembol Olarak ‘Diken”. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 10 (2020), 23-41. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kulliyat/issue/54165/723350
• Özsoy, Safiye Gülay Şeker. Gazâlî’de Güzel ve Kemâlât İlişkisi. Ankara: İKSAD Yayınları, 2021.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu, M. Ali Cimcoz, İstanbul: Remzi Kitabevi, 8. Basım, 1995.
• Rank, Otto. Sanat ve Sanatçı. çev. Orhan Düz, İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022.
• Rosenkranz, Karl. Çirkinin Estetiği. çev. Mustafa Özdemir, İstanbul: Muhayyel Yayıncılık, 2018.
• Şahin, Esma. “Bâkî Dîvânı’na Göre 16. Yüzyıl Osmanlı Toplum Yapısı”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 0 / 2 (Aralık 2013): 285-309. https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmia/issue/6474/85561 Şahin, Kürşat Şamil. “Klasik Türk Şiirinde Çirkin ve Çirkinlik”. ulakbilge, 51 (2020), 869–883. doi: 10.7816/ulakbilge-08-51-01
• Şentürk, A. Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu 3. Cilt. İstanbul: OSEDAM Yayınları, 2019.
• Taşkent, Ayşe. Güzelin Peşinde - Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd’de Estetik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Tunalı, İsmail. Estetik, İstanbul: Remzi Kitabevi, 5. Basım, 1998.
• Tunalı, İsmail. Grek Estetik’i. İstanbul: Remzi Kitabevi, 15. Basım, 2016.
• Uludağ, Süleyman. “Kemâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Erişim 22 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilmul-cemal
• Uygun, Mehmet. Doğu Sanatını Temellendiren İnançların Görsel Biçimlere Dönüşmesi, Şamanizm Etkileri ve Mehmet Siyah Kalem Resimleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Yenikale, Ahmet. Sünbülzâde Vehbî Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017.
• Yıldız, Mustafa. “İbn Hazm’ın Güzellik Anlayışı”, FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 13 (2012), 89-106. https://dergipark.org.tr/tr/pub/flsf/issue/48612/617568
• Yıldızeli, İrem Ela. “Âdem ve Havva İkonografisinin, Rönesans Avrupası ve İslam Coğrafyasının Görsel Betimlemeleriyle Karşılaştırılması”, idil, 73 (2020),1434–1454. https://www.idildergisi.com/makale/pdf/1596083820.pdf