Habeş-rû Bir Dilber-i Yemen: Kahve ve XIX. Yüzyılda Yazılmış “Kahve” Redifli Beş Gazel

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 21 - 44, 30.12.2022

Giyasi Babaarslan

https://doi.org/10.46628/itbhssj.1188668

Öz

Kahve; tarihî, kültürel, sosyokültürel, ekonomik ve gastronomik değeriyle ortaya çıktığından bu yana hemen her toplum ve kültürde kendine bir şekilde yer edinmiştir. Başta menşei ve mucidi olmak üzere hakkındaki birçok muammalı meselenin hâlâ tam anlamıyla gün yüzüne çıkarılamadığı, kaynaklarda zikredilen bilgilerin menkıbe ve tevatürlere dayandırıldığı görülmektedir. Bütün bilinmezlerinin aksine ulaştığı her coğrafyada kendi kültürünü ve müesseselerini vücuda getirip hemen her sınıftan insanın tanıdığı yakın bir dost hâline gelmiştir. On altıncı yüzyılda kahveyle tanıştığı bilinen Osmanlı ferdinin ev, iş yeri ve ibadethane arasında sürdürdüğü sınırlı sosyal hayatı kahve ve kahvehaneler vasıtasıyla önemli bir değişim yaşamıştır. Kahve, varlığını ve meşruiyetini tam anlamıyla kabul ettirmeye başladığı 17. yüzyıldan itibaren her kesimden insanın hemen her fırsatta zevkle tükettiği bir içecek hüviyetini kazanmıştır. Kahvenin toplum hayatının derinlerine hızlı bir şekilde nüfuz eden bu müessir gücü, şairler üzerinde de etkisini aynı oranda göstermiştir. Birçok şairin, 16. yüzyıldan itibaren kahveye dair görüşlerini ortaya koyan şiirler kaleme aldıkları görülmektedir.
Bu çalışmada, kahve hakkında kısa bir girişten sonra 19. yüzyıl şairlerinin divanlarında kahveden bahsettikleri beyit veya bentlerinden bazı örnekler verilecektir. Daha sonra Diyarbakırlı Kâmî, Kerküklü Şükrî, Kıbrıslı Hilmî, İstanbullu Eşref tarafından kaleme alınan “kahve” redifli gazeller ile Benderli Cesârî’nin nazmettiği “kahve duhân” redifli gazel incelenecektir. Söz konusu gazellerden hareketle kahvenin toplum yaşamındaki yeri ve önemine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kahve, gazel, redif, 19. yüzyıl, sosyal hayat.

Kaynakça

• Abdülaziz Bey (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri (Haz. Kâzım Arısan-Duygu Arısan Günay). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Açıkgöz, N. (1999). Kahvenâme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Akkuş, Y. (2010). Benderli Cesârî’nin (Ölüm: 1829) Dîvânı ve Dîvânçesi (İnceleme-Tenkitli Metin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Arendok, C. V. (1977). Kahve. İslâm Ansiklopedisi. C. VI. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 95-100.
• Arslan, M. (2004). Antepli Aynî Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Arslan, M. (2009). Zîver Paşa-Divan ve Münşe’ât. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Arslan, M. U. (2018). Diyarbekirli Kâmî ve Divanı. İstanbul: DBY Yayınları.
• Atik, A. (2016). Müderriszâde Sadullah İzzet Divanı. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Ayvazoğlu, B. (2019). Kahveniz Nasıl Olsun? (4. Baskı). İstanbul: Kapı Yayınları.
• Batislam, H. D. (2021). Vahyî’nin Kahve Gazeli. Prof. Dr. Pervin Çapan Armağanı (Haz. Nagehan Uçan Eke-Nilüfer Tanç). Muğla: Muğla Sutkı Koçman Üniversitesi Yayınları, s. 352-361.
• Baykal, B. S. (1981). Peçevi Tarihi I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Desmet-Grégoire, H. (2022). Giriş. Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler (Ed. Heléne Desmet-Grégoire-François Georgeon; Çev. Meltem Atik-Esra Özdoğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 13-24.
• Doğan, A. (2017). Aşk’ın Kalbe Yolculuğu-Dönüşüm Sürecindeki İnsanın Sembolik Seyahati ve Hüsn ü Aşk Örneği (2. Baskı). İstanbul: Değişim Yayınları.
• Elmacı, B. (2016). İstanbullu Eşref Divanı (Metin-İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gelibolulu Mustafa Âli (1978). Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyafet Sofraları (Haz. Orhan Şaik Gökyay). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Georgeon, F. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İstanbul Kahvehaneleri. Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler (Ed. Heléne Desmet-Grégoire-François Georgeon; Çev. Meltem Atik-Esra Özdoğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 13-24.
• Gürel, R. (t.y.). Enderunlu Vâsıf Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Hattox, R. S. (1988). Kahve ve Kahvehaneler-Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Işın, E. (2016). Sohbet Mekânı Olarak Kahvehaneler (Ed. Suraiya Faroqhi ve Christoph K. Neumann). Soframız Nur Hanemiz Mamur-Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak. İstanbul: Alfa Yayınları. s. 227-236.
• Kesik, B. vd. (2018). Kıbrıslı Hilmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Divançesi ve Diğer Şiirleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Koç Keskin, N. (2018). Örnekli ve Resimli Osmanlı Çiçek Adları Sözlüğü. Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Komisyon (1993). Derleme Sözlüğü. C. II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Komisyon (2018). Türkçe Sözlük. C. 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuzucu, K. ve Koz, M. S. (2015). Türk Kahvesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mustafa Safâyî Efendi (2005). Tezkire-i Sâfâyî (Nuhbetü’l-Âsâr Min Fevâ’idi’l-Eşʻâr) İnceleme-Metin-İndeks (Haz. Pervin Çapan). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Pardoe, J. (1999). Miss Pardoe’nun Gözüyle 19. Yüzyıl Osmanlı Yaşantısı (Çev. Banu Büyükkal). İstanbul: Boyner Holding Yayınları.
• Saraçgil, A. (2022). Kahvenin İstanbul’a Girişi. Doğu’da Kahve ve Kahvehaneler (Ed. Heléne Desmet-Grégoire-François Georgeon; Çev. Meltem Atik-Esra Özdoğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 25-39.
• Yalçınkaya, Y. (2019). Kerküklü Seyyid Şükrî Dîvânı (Notlandırılmış Metin-İnceleme). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.