Aydınlanma Tecrübesi Üzerinden Kurgulanan Avrupamerkezcilik ve Güç Retoriği

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 133 - 153, 31.03.2022

Bekir Emiroğlu

https://doi.org/10.15869/itobiad.1052811

Öz

Sosyal bilimlerin kurumsal kimliklerini büyük ölçüde inşa ettikleri ve müstakil birer alan olarak kendilerini kurdukları on dokuzuncu yüzyılın hâkim bilim anlayışından ve dönemin ruhundan etkilendikleri bilinen bir gerçektir. Batının Dünya üzerinde mutlak bir egemenlik kurduğu bu dönem, aynı zamanda batının hem geçirdiği yoğun siyasi ve toplumsal dönüşümün oluşturduğu problemlere cevap bulmak hem de egemenlik alanlarını kalıcı hale getirmek için sosyal bilimleri de yeniden inşa ettiği bir dönemdir. Batı dünya üzerinde tesis ettiği egemenliğini tarihten ve zamandan bağımsız bir mutlaklaştırma içine sokmaktan çekinmemiş, ele geçirdiği dünyanın geri kalanından kendisini her açıdan üstün görme anlayışı, Avrupamerkezcilik olarak tezahür etmiştir. Avrupamerkezci anlayışın temel argümanına göre, Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinin birikimiyle feodal Avrupa’ya evrilerek oluşturulan kent kimliği sayesinde Rönesans, Reform, Fransız İhtilali, Aydınlanma hareketleri ve nihayetinde Sanayi Devrimi ile modern haline ulaşan Avrupa’nın tarihi gelişim seyri biriciktir ve diğer toplumlar için referans özelliğe sahiptir. Evrensellik iddiasıyla Avrupa kimliğinin mutlaklaştırılması, Avrupa’nın kimlik tasarımının ötekisi şeklinde konumlandırılan kimliklerin aynı normatif model temelinde yargılanmasını da beraberinde getirmekteydi. Bu anlayışın gerek teorik altyapısını kurmak gerekse de hâkimiyet alanını genişletmek için sosyal bilimlerden ziyadesiyle faydalanılmıştır.
Avrupamerkezcilik kavramı çalışmada, ortaya çıktığı dönemin siyasi, toplumsal ve akademik bağlamında ve ilişkili olduğu diğer kavramlarla birlikte analiz edilecektir. Bu amaca ulaşmak için öncelikle Avrupamerkezci bakış açısının Antikçağdan itibaren izi sürülmeye çalışılacak, ardından Aydınlanma dönemi ve sonrasında kurgulanan Avrupa kimliğinin inşasında ve Batının emperyal yayılmacılığında Avrupamerkezci bakış açısının etkisi analiz edilecek ve bu inşada sosyal bilimlerin çeşitli dallarının nasıl istihdam edildiği modernleşme/uygarlaşma düzleminde örneklendirilmeye çalışılacaktır. Son olarak da sosyal bilimlere içkin olduğu düşünülen Avrupamerkezci bakış açısının aşılmasının imkânı tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Avrupamerkezcilik, Sosyal Bilimler, Modernite, Aydınlanma, Küreselleşme

Eurocentrism and Power Rhetoric Based on the Enlightenment Experience

Öz

It is a known fact that social sciences were influenced by the dominant scientific understanding of the nineteenth century and the spirit of the period when they largely built their institutional identities and established themselves as independent fields. This period, in which the West established absolute dominance over the World, is also a period in which the West reconstructed social sciences to find answers to the problems created by the intense political and social transformation it went through and to make its dominance permanent. The West did not hesitate to put its dominance over the world into absolutization independent of history and time, and the understanding of seeing itself superior to the rest of the world it conquered in every aspect manifested as Eurocentrism. According to the main argument of the Eurocentric approach, the historical development course of Europe, which reached its modern state with the Renaissance, Reformation, French Revolution, Enlightenment movements and finally the Industrial Revolution, is unique and has a reference for other societies, thanks to the urban identity created by evolving into a feudal Europe with the accumulation of Ancient Greek and Roman civilizations. The absolutization of European identity with the claim of universality also brought about the judgment of identities positioned as the other of Europe’s identity design based on the same normative model. Social sciences have been extensively used to establish the theoretical infrastructure of this understanding and to expand its dominance.
The concept of Eurocentrism will be analyzed in the political, social and academic context of the period in which it emerged and together with other related concepts. To achieve this aim, firstly, the Eurocentric perspective will be traced from Antiquity, then the effect of the Eurocentric perspective on the construction of the European identity constructed during and after the Enlightenment period and the imperial expansionism of the West will be analyzed, and how various branches of social sciences are employed in this construction will be tried to be exemplified on the plane of modernization/civilization. Finally, the possibility of overcoming the Eurocentric perspective, which is thought to be inherent in social sciences, will be discussed.

Anahtar Kelimeler

Eurocentrism, Social Sciences, Modernity, Enlightenment, Globalization

Kaynakça

• Altun, F. (2005). Modernleşme kuramı, Küre Yayınları.
• Amin, S. (2007). Avrupamerkezcilik, Çev. M. Sert, Chiviyazıları.
• Asad T. (2003). Formations of the secular: christianity, Islam, modernity (Cultural Memory in the Present), Stanford University Press.
• Bahl, V. ve Gran, P. (2009). A Companion to the philosophy of history and historiography (A. Tucker, Ed.). Wiley-Blackwell Publishing.
• Berger, P. L. ve Berger, B. (1972). Sociology: a biographical approach, Basic Books.
• Bhambra, G.K. (2015). Moderniteyi yeniden düşünmek, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bilgin, N. (2001). İnsan ilişkileri ve kimlik, Sistem Yayınları.
• Blaut, J. M. (1993) The colonizer’s model of the world, The Guilford Press.
• Bloch, M. (1994). Tarihin savunusu ya da tarihçilik mesleği Çev. M. A. Kılıçbay. Gece Yayınları.
• Boer, Pim den (1995). Europe to 1914: The making of an idea, the history of the idea of Europe, (Der. K. Wilson ve jan van der dussen), The Open University, Roultledge.
• Braudel, F. (1995). History of Civilizations. Penguin.
• Brague, R. (2007). Kendi kendini avrupalılaştırma olarak avrupa kültürünün tarihi, Avrupa’nın Krizi, Der. Ö. Sezer ve Ali V. Turhan, Dost Yayınları.
• Canatan, K. (1995). Modernleşme, İnsan Yayınları.
• Carr, E. H. (1990). What is history? his acclaimed reflections on the theory of history and the role of the historian (3rd ed.). Penguin Books.
• Chakrabarty, D. (2000). Provincializing Europe: postcolonial thought and historical difference, Princenton University Press.
• Clifford, J. (1986). Introduction: partial truths, (Ed. J. Clifford ve G.E. Marcus,), Writing Culture içinde (1-26), University of California Pres.
• Collingwood, R. G. (1990). Tarih tasarımı, Çev. K. Dinçer, Ara Yayıncılık.
• Connerton, P. (1999). Toplumlar nasıl anımsar, Çev. A. Şenel, Ayrıntı Yayınları.
• Çırakman, A. (2001). Avrupa fikrinden avrupa merkezciliğe. Doğu Batı, 4(14), 28-46.
• De Alva, J., Jorge, K. (1995). The postcolonization of the (latin) american experience: a reconsideration of colonialism, postcolonialism and mestizaje, (Gyan Prakash, After Colonialism: Imperial Histories and Postcolonial Displacements içinde), Princeton University Press, ss. 241- 275.
• Delanty, G. (2004). Avrupa’nın icadı, Çev. H. İnaç, Adres Yayınları.
• Eisenstadt, Shmuel, N. (2007). Modernleşme: başkaldırı ve değişim, (Çev. U. Coşkun), Doğu Batı Yayınları.
• Erdenir, F.H. B. (2005). Avrupa kimliği, pan-milliyetçilikten post-milliyetçiliğe, Ümit Yayıncılık.
• Ferro, M. (2002). Fetihlerden bağımsızlık hareketlerine sömürgecilik tarihi: 13. yüzyıl-20. yüzyıl, (Çev. M. Cedden), İmge Kitabevi Yayınları,
• Fontana, J. (2003). Çarpıtılmış geçmişe ayna: Avrupa’nın yeniden yorumlanması, Çev. N. Elhüseyni, Lüteratür Yayınları.
• Foucault, M. (2000). Hapishanenin doğuşu, Çev. M. A. Kılıçbay, İmge Yayınları.
• Giddens, A. (2010). Modernliğin sonuçları, Çev. E. Kuşdil, Ayrıntı Yayınları.
• Greer, Thomas H. ve Lewis, G. (1992). A brief history of the western world, Harcourt.
• Hegel, G. W. (2003). Tarihte akıl. Kabalcı Yayınları.
• Hobsbawm, Eric J. (2003). Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991, Aşırılıklar çağı, Çev. Y. Alagon, Sarmal Yayımcılık.
• Kassimeris, G. ve Jackson, L. (2011) The west, the rest, and the ‘war on terror’: representation of muslims in neoconservative media discourse. Contemporary Politics 17.1 (2011): 19-33.
• Kaya, İ. (2017). Sosyolojik düşüncede avrupa-merkezcilik, ötekileştirme ve oryantalist söylem üzerine post-kolonyal bir okuma ve eleştirisi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 21(3), 1973-2008.
• Köker, L. (2014). Charles Taylor: kimlik/farklılık sorununa sahici demokratik çözüm arayışı, (Ed. A. Gutmann,), Çokkültürcülük: tanınma politikası, Yapı Kredi Yayınları.
• Kreis, S. (2010). Lectures on modern european intellectual history: lecture 16: the romantic era, The History Guide, 2000.
• Kula, O. B. (2002). Batı düşünüşünde Türk ve İslam imgesi, Büke Yayıncılık.
• KRUG, Mark M. (1987). History and the social sciences, Blaisdell Publishing Company.
• Liakos, A. (2008). Dünyayı değiştirmek isteyenler, ulusu nasıl tasavvur ettiler?, (Çev. M. Erol), İletişim Yayınları.
• Loomba, A. (2000). Kolonyalizm postkolonyalizm, Çev. M. Küçük, Ayrıntı Yayınları.
• Lyotard, J. F. (2000). Postmodern durum, Çev. A. Çiğdem, Vadi Yayınları.
• Mudimbe, V. Y. (1988). The invention of Africa, Indiana University Press.
• Nandy, A. (1983). The inimate enemy: loss of recovery of self under colonialism, Oxford University Press.
• Ortaylı, İ. (2007). Avrupa ve biz, Turhan Kitabevi.
• Özay, M. (2013). An attempt to understand the driving forces of historiography in the eurocentric perspective in southeast asia. İnsan & Toplum, 3(6), 271-282.
• Özbudun, S. ve Şafak, B. (2005). Antropoloji: kuramlar/kuramcılar, Dipnot Yayınları.
• Özcan, U. (1999). Weber sosyolojisi ve tarih, Sosyoloji Yıllığı 4: Tarih ve Sosyoloji –Ümit Meriç Yazan’a Armağan– içinde (s. 91-99), Yay. Haz. E. Eğribel, Çantay Kitabevi.
• Portes, A. (1973). Modernity and development: a critique. Studies in Comparative International Development, 8(3), 247-279.
• Ringer, F. (2006). Weber’in metodolojisi: kültür bilimleri ile sosyal bilimlerin birleşimi, Çev. M. Küçük, Doğu Batı Yayınları.
• Robertson, R. (1999). Küreselleşme: toplum kuramı ve küresel kültür, Çev. Ü. H. Yolsal, Bilim Sanat Yayınları.
• Said, E. (1998). Kültür ve emperyalizm, Çev. N. Alpay, Hil Yayınları.
• Said, E. W. (2004). Şarkiyatçılık: Batı’nın şark anlayışları, (Çev. B. Ülner), Metis Yayınevi.
• Sander, O. (2006). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e. 15. Baskı, İmge Kitabevi Yayınları.
• Sardar, Z. (1998). Postmodernism and the other: the new imperialism of western culture, Plato Press.
• Schnapper, D. (2005). Sosyoloji düşüncesinin özünde öteki ile ilişki, Çev A. Sönmezay, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Sezer, B. (1986). Sosyolojinin ana başlıkları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Sezer, B. (1997). Batı dünya egemenliği ve endüstri devrimi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 3407.
• Sezer, B. (1998). Türk sosyolojisinin ana sorunları, Sümer Kitabevi.
• Shohat, E. ve Stam, R. (2002) İçiçe geçmiş tarihler: avrupamerkezcilik, çokkültürcülük ve medya, Çev. E. Sözen, Köprü Dergisi, 77: 70-76.
• Şan, M. K. (2007). Sosyal bilimleri yeniden kurgulamak: avrupa-merkezci yaklaşımların aşılması çabaları, Sosyoloji Dergisi 3. Dizi, 15. Sayı, 2007/2, 57-84.
• Tibebu, T. (2011). Hegel and the third world: the making of eurocentrism in world history. Syracuse University Press.
• Tucker, A. (2004). Our knowledge of the past: a philosophy of historiography, Cambridge University Press.
• Wallerstein, I. (1997). Sosyal bilimleri düşünmemek 19. yüzyıl paradigmasının sınırları, Çev. T. Doğan, Avesta Yayınları.
• Wallerstein, I. (2000). Bildiğimiz dünyanın sonu, Çev. T. Birkan, Metis Yayınları.
• Wæver, O. (1999). Securitizing sectors? reply to Eriksson, Cooperation and Conflict 34(3): 334–340.
• Waever, O. (2008). Toplumsal güvenliğin değişen gündemi, Uluslararası İlişkiler Dergisi, 5(18), 151-178.
• Yeğenoğlu, M. (2003). Sömürgeci fanteziler: oryantalist söylemde kültürel ve cinsel fark, Metis Yayınları.