Wisdom (Hikmah) as the Ultimate Aim of Education in Islam: A Conceptual Analysis

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 659 - 679, 31.03.2022

Hatice Fakioğlu Bağcı

https://doi.org/10.15869/itobiad.1053636

Öz

An education finds a response to the extent that it is based on the tradition to which it belongs and is based on the concepts of that tradition. When it comes to education in Islam, it is clear that the fact that this education is based on the tradition of Islamic thought and the concepts of this tradition will be effective in its response. One of the concepts that has an important place in the tradition of Islamic thought is wisdom. Since wisdom is a comprehensive concept, its projections in the tradition of Islamic thought are diverse. However, in this study, the concept of wisdom is discussed in the context of the purpose of educational activity in Islam. For this, firstly, the course of wisdom in the tradition of Islamic thought was researched. It was seen that the two meanings of concept of wisdom stand out. In the first meaning, wisdom is the word that prevents human from evil or leads to goodness. In this sense, wisdom is seen as a tool. In the second meaning, wisdom is to know the truth of things in accordance with the power of human and to do what is necessary. While wisdom involves a process, it points to an ultimate goal that human should achieve. The article in your hand suggests that the ultimate purpose of education in Islam, may be the meaning of the concept of wisdom, knowing the truths of existence and doing what is necessary. The method of this research is document analysis, one of the qualitative research methods. As documents, Arabic and Turkish dictionaries, verses and tafsirs, in which the concept of wisdom is mentioned, have been examined. In addition, the works that contain the wisdom and education understanding of some Islamic thinkers and studies on religious education have been researched. The data collected at the end of this review were interpreted using descriptive and content analysis techniques.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Education in Islam, Purpose of Education in Islam, Wisdom (Hikmah)

İslam’da Eğitimin Nihai Hedefi Olarak Hikmet: Kavramsal Bir Analiz

Öz

Eğitim ait olduğu geleneğe yaslandığı ve o geleneğin kavramlarına dayandığı ölçüde bir karşılık bulur. İslam'da eğitim söz konusu olduğunda, bu eğitimin İslam düşünce geleneğine ve bu geleneğe ait kavramlara dayanmasının, onun karşılık bulmasında etkili olacağı açıktır. İslam düşünce geleneğinde önemli bir yer teşkil eden kavramlardan biri, hikmettir. Hikmet geniş kapsamlı bir kavram olduğundan İslam düşünce geleneğindeki izdüşümleri çeşitlilik arz etmektedir. Bununla birlikte hikmet kavramı, bu çalışmada İslam’da eğitim faaliyetinin gayesi bağlamında ele alınmıştır. Bunun için ilk olarak hikmetin İslam düşünce geleneğindeki seyri incelenmiştir. Bu incelemede hikmet kavramının iki anlamının öne çıktığı görülmüştür. Birinci anlamda hikmet, insanı iyiliklere yönelten veya kötülüklerden alıkoyan sözdür. Bu anlamda hikmet bir araç olarak görülmektedir. İkinci anlamda hikmet ise insanın gücü ölçüsünde varlığın hakikatlerini bilmek ve onun gereğini yapmaktır. Burada hikmet, bir süreci içermekle beraber, insanın ulaşması gereken nihai bir amaca işaret etmektedir. Elinizdeki makale, İslam’da eğitimin nihai gayesinin, hikmet kavramının varlığın hakikatlerini bilmek ve onun gereğini yapmak anlamı olabileceğini ileri sürmektedir. Bu araştırmanın yöntemi, nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesidir. Doküman olarak hikmet kavramının geçtiği Arapça ve Türkçe sözlükler, ayetler, tefsirler, kimi İslam düşünürlerinin hikmet ve eğitim anlayışlarını içeren eserler ve din eğitimiyle ilgili çalışmalar incelenmiştir. Bu incelemenin sonunda toplanan veriler, betimsel ve içerik analizi teknikleri kullanılarak yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, İslam’da Eğitim, İslam’da Eğitimin Gayesi, Hikmet

Kaynakça

• Abduh, M. & Rızâ, R. (2011). Menâr tefsiri (Cilt 3). (Harun Ünal, Mehmet Erdoğan, Ali Rızâ Temel, Niyazi Beki ve Nusret Bolelli, Çev.) Yay. haz. Hamza Türkmen ve Fikret Başar. İstanbul: Ekin Yayınları.
• Abdulbâkî, M. F. (1990). el-Mu’cemü’l- müfehres li- elfâzi’l- Kur’ani’l- Kerim. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Altaş, N. & Arıcı, İ. (2012). Din eğitiminin bilimselleşme süreci. Mustafa Köylü ve Nurullah Altaş (Ed.), Din eğitimi içinde (s. 40-69). Ankara: Gündüz Yayınları.
• Altuntaş, H. & Şahin, M. (Haz.) (2011). Kur’an-ı Kerim meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Aydın, M. Ş. (2019). Din eğitimi bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları.
• Bayraklı, B. (1989). İslâm’da eğitim- batı eğitim sistemleriyle mukayeseli, 3.bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Bayraktar, M. F. (2010). İslâm eğitiminde öğretmen-öğrenci münâsebetleri, 8.bs. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Yayınları.
• Batman, E. (2016). Din eğitimi açısından hikmet kavramı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Bilgin, B. (1988). Eğitim bilimi ve din eğitimi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Büyükdüvenci, S. (1987). Eğitim felsefesi yazılar. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası.
• Cevherî, İ. H. (1990). es-Sıhah tacü’l-luga ve sıhahi’l-Arabiyye (Cilt 5). Tah. Ahmed Abdülgafur Attar. Beyrut: Dârü’l- İlm li’l-Melayin.
• Cevizci, A. (2014). Eğitim felsefesi. İstanbul: Say Yayınları.
• ----------. (2010). Eğitim sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Cürcânî, S. Ş. (t.y.). et-ta’rifat. Tah. İbrâhim Ebyari. byy.: Dârüd-Diyan.
• ----------. (2014). Ta’rifat: Tasavvuf ıstılahları. (Abdülaziz Mecdî Torun, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Çam, Ö. (1994). Din, dil, kültür ve eğitim. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 1(1), 21-32.
• Çekin, A. (2013). ‘Hikmet’ kavramı örneğinde yaygın din eğitiminde bir kavram öğretimi denemesi. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4(7), 41-59.
• Çelikel, B. (2009). Gazâlî ve eğitim. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.
• Dam, H. (2016). Farabi. Mustafa Köylü ve Ahmet Koç (Ed.), Klasik İslam eğitimcileri içinde (s. 38-90). İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Doğan, S. (1997). İslam düşüncesinde hikmet kavramı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Egemen, B. Z. (1965). Terbiye ilminin problemleri ve terbiye felsefesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Fârâbî. (1987). Fusûlü’l-medenî (Siyaset felsefesine dair görüşler). Nşr. D. M. Dunlop. (Hanifi Özcan, Çev.). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• ----------. (1985). el-Medînetu’l-fâzıla. Nşr. A. N. Nader. Beyrut; akt. İlhan Kutluer. Hikmet. Diyanet İslam Ansiklopedisi (Cilt 17), s. 503-511.
• Gazzâlî. (1974). İhyâu ‘ulûmi’d-dîn (Cilt 1). (Ahmet Serdaoğlu, Çev.). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• ----------. (1964). Mîzânu’l-amel. Tah. ve neşr. Süleyman Dünya. Mısır: Dâru’l-Maârif.
• Göktaş, V. (2008). Kur’an’da bilgi ve bilginin kaynakları. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20, 159-179.
• İbnü’l-Arabî. (2015) Fütûhât-ı Mekkiye (Cilt 8). (Ekrem Demirli, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• ----------. (2008). Fusûsu’l-hikem. (Ekrem Demirli, Çev. ve şerh). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• İbn Cemâa, B. (2012). İslâmî gelenekte eğitim ahlâkı. (M. Şevki Aydın, Çev.). Metinli 1. bs. Ankara: TDV Yayınları.
• İbn Düreyd, E. B. M. (t.y.). Cemheretü’l-luga (Cilt 2). Beyrut: Dâru Sadır.
• İbnü’l Esir, E. S. M. (1963). en-Nihâye fî- garibi’l-hadis ve’l- eser (Cilt 1). Tah. Tahir Ahmed Zavi ve Mahmûd Muhammed Tanahi. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l- Arabiyye.
• İbn Fâris, E. H. A. (t.y.). Muce’mu mekayisi’l-luga (Cilt 2). Tah. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dârü’l-Cil.
• İbn Kesîr, E. F. İ. (1993). Hadislerle Kur’an-ı Kerîm tefsiri (Cilt 2-3). (Bekir Karlığa ve Bedreddin Çetiner, Çev.). İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbn Manzur, E. F. M. (t.y.). Lisanü’l- Arab (Cilt 2). Beyrut: Dâru Sadır.
• İbn Miskeveyh. (2013). Tehzîbu’l –ahlâk (Ahlâk eğitimi). (Abdulkadir Şener, İsmet Kayaoğlu ve Cihat Tunç, Çev.). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• İbn Rüşd. (2016). Felsefe-din ilişkileri: Faslu’l-makâl el-Keşf an minhâci’l-edille. Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Sînâ. (2004). Kitâbu’ş-şifa: Metafizik (Cilt 1). (Ekrem Demirli ve Ömer Türker, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• ----------. (1953). Resailu İbn Sina: Uyun al-hikma (Cilt 1). Yay. Hilmi Ziya Ülken. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• İsfahânî, R. (1961). el-Müfredat fî garibi’l-Kur’an. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi.
• ----------. (2006-2007). Müfredât/ Kur’an ıstılahları sözlüğü (Cilt 1). (Abdulbaki Güneş ve Mehmet Yolcu, Çev.). İstanbul: Çıra Yayınları.
• Kablan, Z. (2017). Hedef belirleme: Bilişsel, duyuşsal ve devinişsel alanlar. Hasan Şeker (Ed.), Eğitimde program geliştirme: Kavramlar, yaklaşımlar içinde (s. 1-35). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Keyifli, Ş. (2013). Eğitim ve din eğitimi. Çukurova İlahiyat Fakültesi Dergisi 13(2), 103-126.
• Koç, A. (2016). İhvân-ı Safâ. Mustafa Köylü ve Ahmet Koç (Ed.), Klasik İslam eğitimcileri içinde (s. 91-124). İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Korlaelçi, M. (2014). Hikmet-felsefe ilişkisi. Bayram Çetinkaya (Ed.). Akademide felsefe hikmet ve din içinde (s. 325-340). Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları.
• Kurtubî, M. A. (1997-2003). el-Câmi’li-ahkâmi’l-Kur’an (İmam Kurtubî) (Cilt 3). (M. Beşir Eryarsoy, Çev.). İstanbul: Buruc Yayınları.
• Kutluer, İ. (1998). Hikmet. Diyanet İslam Ansiklopedisi (Cilt 17), s. 503-511.
• Kutub, M. (1975). İslâm terbiye metodu ve ahlâk sistemi. (Ali Özek, Çev.). İstanbul: Hisar Neşriyat.
• Kuzu, S. (2002). Kur’an’a göre hikmet kavramı (Yayınlanmamış doktora tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Nasr, S. H. (2007a). İslâm felsefesinin kaynakları ve ilham veren unsurları olarak Kur’an ve hadis. (Şamil Öçal ve Hasan Tuncay Başoğlu, Çev.). Seyyid Hüseyin Nasr ve Oliver Leaman (Ed.), İslâm felsefesi tarihi (Cilt 1) içinde (s. 49-62). İstanbul: Açılımkitap.
• ----------. (2007b). İslâm’da felsefe kavramı ve anlamı. (Şamil Öçal ve Hasan Tuncay Başoğlu, Çev.). Seyyid Hüseyin Nasr ve Oliver Leaman (Ed.), İslâm felsefesi tarihi (Cilt 1) içinde (s. 41-47). İstanbul: Açılımkitap.
• Oruç, C. (2008). Din eğitiminin hedefleri. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13(1), 259-269.
• Önal, M. (2008). İslâm’ın hikmet anlayışına dayalı din eğitiminde amaç bütünlüğü. Uluslararası Globalleşme Sürecinde Kırgızistan’da Din Bilimleri Ve Ahlak Bilgisi Öğretiminin Meseleleri Sempozyumu içinde (s. 496-504). Bişkek: Bashak LTD.
• Özden, Y. (2008). Öğrenme ve öğretme. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Parladır, S. (1995). Din eğitiminde hedefler. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9, 9-102.
• ----------. 1996. Din eğitimi bilimine giriş. İzmir.
• Râzî, F. (1988-1989). Tefsîr-i kebîr mefâtihu’l-gayb (Cilt 3-5). (Suat Yıldırım, Sadık Kılıç, Lütfullah Cebeci ve C. Sadık Doğru, Çev.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Selçuk, M. (2012). How can ıslamic pedagogy promote an understanding of ‘ındividualized religion’. Jeff Astley, Leslie J. Francis, Mandy Robbins ve Mualla Selçuk (Ed.) Teaching religion, teaching truth: Theoretical and empirical perspectives içinde (s. 93-105). Oxford: Peter Lang.
• Sönmez, B. (1998). Hakîm ve peygamber, hikmet ve vahiy münasebeti (Yayınlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Sühreverdî, Ş. (2015). Hikmetü’l işrâk: İşrâk felsefesi. (Üsmetullah Sami, Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Süleyman, M. (1998). el-Vucûh ve’n- nazâir. Haz. Ali Özek. İstanbul: İlmî Neşriyat.
• Şavlı, M. R. (2014). İslâm düşüncesinde hikmet anlayışı (Yayınlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Taberî, M. C. (t.y.). Taberî tefsiri (Cilt 1). Tah. ve ihtisar Muhammed Ali Sâbûnî ve Salih Ahmed Rıza. (Mehmet Keskin, Çev.). Yay. haz. A. Subaşı. İstanbul: Ümit Yayıncılık.
• Tan, B. (2000). Kur’an’da hikmet kavramı. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Taştekin, O. (2016). İbnü’l Hacc el- Abderî. Mustafa Köylü ve Ahmet Koç (Ed.), Klasik İslam eğitimcileri içinde (s. 472-514). İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Tokatlı, A. (1973). Ansiklopedik felsefe sözlüğü. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Tosun, C. (2005). Din eğitimi bilimine giriş. Ankara: Pegem A Yayınları.
• Tûsî, N. (2005). Ahlâk-ı nâsırî. (Farsça’dan Azerbaycan Türkçe’sine Rahim Sultanov, Çev.). Türkiye Türkçe’sine Akt. A. Vahap Taştan ve Habil Nazlıgül. Ankara: Fecr Yayınları.
• Yaman, H. (2008). The concept of hikmah in early Islamic thought (Doctoral Thesis). Harvard University, Cambridge.
• Varış, F. (1998). Temel kavramlar. Fatma Varış (Ed.), Eğitim bilimine giriş içinde (s.6-22). İstanbul: Alkım Yayınları.
• Yavuz, K. (1998). Günümüzde din eğitimi. Adana: Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yaz, M. (2000). Tefsirlerde hikmet terimi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Yazır, E. H. (t.y.). Hak dini Kur’an dili (Cilt 2). Sad. İsmail Karaçam, Emin Işık, Nusrettin Boleli, Abdullah Yücel. İstanbul.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Zemahşerî, E. K. C. (t.y.). el-Keşşaf an hakâiku’t-tenzil ve uyûni’l- ekâvil fî vucûhi’t- te’vil (Cilt 1). Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.