Başlangıcından Tunç Çağları Sonuna Kadar Doğu Anadolu’nun İskanında Rol Oynayan Başlıca Faktörler

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 4, 2029 - 2050, 31.12.2022

Umut Parlıtı , Ahmet Kocaispir

https://doi.org/10.15869/itobiad.1135574

Cited By: 1

Öz

Tunceli, Erzurum ve Malatya’da yürütülen araştırmalarda ele geçen Paleolitik Çağ’a ait arkeolojik kalıntılar bölgenin en erken çağlardan itibaren insanların dikkatini çektiğini göstermektedir. Bu ölçüde dip tarihin yaşanmış olmasının temel sebebini mağaraların, kaya altı sığınakların fazlaca oluşuna, paralelinde zengin orman ve bitki örtüsü, avlanacak hayvanın bolluğuna bağlamak mümkündür. Bölgenin özellikle Yukarı Fırat-Malatya bölümü Akeramik Dönemle birlikte kalıcı yerleşikçilere ev sahipliği yapmıştır. Ancak Neolitik Dönemi de kapsayan söz konusu erken iskâncıların mimari birimlerin çok azına ulaşılmıştır. Bunun temel nedeni yerleşimlerin üzerlerini örten yoğun alüvyon topraktır. Çünkü bu çalışmayla bütün halinde bir araya getirilen arkeolojik kayıtlar Neolitik ve öncesine ait süreçte mimari adına sessizliğe bürünen coğrafyada sayısız eserin varlığını doğrulamaktadır. Bir başka amaç doğrultusunda tekrar değerlendirmeye aldığımız yerleşimlerin bazılarında, ana kayaya kadar inildiğinde, Neolitik mimarinin varlığını cılız da olsa doğrulamıştır. Bilim dünyası Neolitik süreç ve öncesine dair çok güçlü bulgulara ulaşamamış olsa da sonraki süreç silsilesindeki kültürlerin (Halaf-Obeyd-Uruk) güçlü dinamiklerle varlığını hissettirmesindeki nedenler aralanmıştır. Sonuçta hem stratigrafik olarak ulaşılma kolaylıkları hem de Doğu Anadolu genelinde yaşanan büyük kültürel dönüşümlerin süreçsel ivmesi bu kültürlerin iskân verilerine daha kolay ulaşılmasını sağlamıştır. MÖ 3. Binyıl başları itibariyle bölge genelinde yaşanan karmaşayla yerleşimlerin iskân politikalarında yaşanan büyük değişimin soruları da bütün halinde ele alınmıştır. Bu süreçle birlikte yerleşim düzenini kökten değiştiren Kura-Aras kültürünün bölgeye hâkim olmuştur. Söz konusu hakimiyette, Mezopotamya etkili Uruk kültürünün otoritesini kaybetmesi bilinenden çok daha fazla etkili olmuştur. MÖ 2. Binyıla geçiş sürecinde Kura-Aras iskâncılarının siyasi hegemonyalarını kaybettikleri süreçte dahi Yukarı Fırat-Malatya bölümündeki güçlü yerleşik halkların varlıkları azalarak, zayıflayarak sürdürdükleri belirlenmiştir. Ancak Erzurum-Kars ve Yukarı Murat-Van coğrafyasındaki yerleşik iskanın neredeyse tamamının son bularak halkların yüksek yaylalara göç ettikleri belirlenmiştir. İskanı devam eden birkaç yerleşimin boyutları küçülmüş ve mimari birimler cılızlaşmıştır. Doğu Anadolu’da yaşanan bu döngü devasa bir felaket yaşanıldığını göstermektedir. Bütün bu kayıtlar yerleşimcilerin çevreye adapte olmak için hareketli yaşama yöneldiklerini doğrulamaktadır. Böylece başlangıcından Tunç Çağları sonuna kadarki süreçte halkların iskân politikalarındaki dönüşümün nedenleri sorgulanarak, iskân modellerine dönük sorunsalların kapısı aralanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Anadolu, Yukarı Fırat-Malatya, Erzurum-Kars, Yukarı Murat-Van, İskân, Eastern Anatolia, Upper Euphrates-Malatya, Upper Murat-Van, Settlement

Main Factors Affecting the Settlement of Eastern Anatolia from the Beginning to the End of the Bronze Age

Öz

Archaeological remains from the Paleolithic Age discovered during the studies conducted in Tunceli, Erzurum, and Malatya in Eastern Anatolia reveal that the region has been a hub of attention for communities since ancient times. The primary justification for such a deep-rooted history in the region can be attributed to the plenitude of caves and shelters under rocks, rich forests, flora, and the availability of animals for hunting. Especially, the Upper Euphrates-Malatya section of the region hosted permanent settlers during the Aceramic Period. However, very few of the architectural structures of these early settlers, including the Neolithic Period, have been reached. The main reason for this is the dense alluvial soil that covers the settlements. Because the existence of movable cultural assets detected in the region, which lapsed into silence regarding architecture in the Neolithic period, contradicts this situation. The archaeological records brought together as a whole with this study, support the existence of countless artifacts in the region in the Neolithic and prehistoric periods. In some of the settlements, which we reevaluated for another purpose, the existence of Neolithic architecture was confirmed, albeit weakly, when we reached the bedrock. Archaeological traces of the strong dynamics of Halaf, Obeyd, and Uruk cultures have been encountered in the Upper Euphrates-Malatya and Upper Murat-Van sections of the region, which have not been widely covered for the Neolithic Period in the literature. As a result, both the stratigraphic accessibility and the periodic progression of the great cultural transformations in Eastern Anatolia facilitated access to the settlement data of these cultures. Additionally, the questions concerning these transformations in the dwelling policies of the settlements along with the turmoil experienced throughout the region as of the beginning of the 3rd Millennium BC were discussed. Through this process, the Kura-Araxes culture, which radically changed the settlement order, dominated the region. The loss of the authority of the Uruk culture under the influence of Mesopotamia was much more effective in maintaining this dominance. It has been determined that even during the transition period to the 2nd Millennium BC when the settlers of Kura-Araxes lost their political hegemony, the traces of the powerful settled peoples in the Upper Euphrates-Malatya section continued, though they receded gradually. It was determined that almost all the established settlements in Erzurum-Kars and Upper Murat-Van section were abandoned and people migrated to high plateaus. The sizes of a few inhabited settlements diminished, and the architectural entities declined. This cycle which was experienced in Eastern Anatolia indicates that a colossal disaster occurred. All these records document that the settlers opted for an active life to adapt to the environment. To this end, the reasons for the transformation in the settlement policies of the peoples from the beginning to the end of the Bronze Ages were discussed along with the issues regarding the settlement models.

Anahtar Kelimeler

Eastern Anatolia, Upper Euphrates-Malatya, Upper Murat-Van, Settlement, Erzurum-Kars

Kaynakça

• BAHSALIYEV, Veli. (1997), The Archaeology of Nakhichevan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• BAYKARA, İ., DİNÇER, B., ŞAHİN, S., BAYKARA, D., BOLKAN, İ.H., (2017), “2015 Yılı Van İli Pleistosen Dönem Yüzey Araştırması”, Araştırma Sonuçları Toplantısı 34/1, ss. 295-314.
• BİLGİ, Önder. (1980), “Köşkerbaba Kazıları 1979”, II. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, ss. 113- 119.
• BİLGİ, Önder. (1981), “Köşkerbaba Höyük Kazısı 1980 Yılı Sonuçları”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara, ss. 83-86.
• CAUVİN, Jacques & AURENCHE, Olivier. (1981), “Cafer Höyük 1980”, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, DSİ Basım ve Foto-Film İşletme Müdürlüğü Matbaası, Ankara, ss. 119-120.
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan. (1988), “Van-Dilkaya Höyüğü Kazısı”, IX. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, ss. 229-248.
• ÇİLİNGİROĞLU, Altan. (1991), “Van-Dilkaya Höyüğü Kazıları 1989”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, ss. 271- 276.
• DARGA, Muhibbe. (1984), “Şemsiyetepe Kurtarma Kazıları”, V. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, ss. 91-97.
• DARGA, Muhibbe. (1989), “Şemsiyetepe Kazısı 1987 Sonuçları”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, ss. 181-201.
• DİNÇER, B., YILMAZ, Y., KARAHAN, G., POLAT, M., KELPETİN, Z., ÖNCEL, K., Özbudak, M., (2021), “Tunceli İli Paleolitik Çağ Araştırmaları”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi 2/XXVII, ss. 1-20
• ESİN, Ufuk. (1972), “Tepecik Kazısı 1970”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 139- 158.
• ESİN, Ufuk. (1974), “Tepecik Kazısı 1971”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Keban Projesi 1971 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, ss. 109-135.
• ESİN, Ufuk. (1979), “Tepecik Kazısı 1973”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 79-114.
• ESİN, Ufuk & ARSEBÜK, G. (1974), “Tülintepe Kazısı 1971”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 4, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, ss. 138-159.
• ESİN, Ufuk. ARSEBÜK, G. & ÖZDOĞAN, M., (1987), “Değirmentepe Kazısı 1978”, Aşağı Fırat Projesi 1978-1979 Çalışmaları, Orta Doğu Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları, Seri I, No 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 78-88.
• FİDAN, Erkan. (2013), “Anadolu Yerleşim Planı Üzerine Yeni Bir Değerlendirme”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi XVIII, ss. 113-125.
• FRANGIPANE, Marcella. (1994), “Excavations at Arslantepe-Malatya 1992”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, ss. 211-229.
• FRANGIPANE, Marcella., BALOSSİ, F. Retselli & ÇALIŞKAN, H. Akgül., (2014), “Arslantepe 2011-2012 Yılı Kazı Sonuçları: İlk Tunç Çağı I’in Yeni Buluntuları”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Muğla, ss.456-469.
• GÜNDÜZALP, Nural. (1986), “İçdoğu Karadeniz Bölgesinden Prehistorik Buluntular”, IX. Türk Tarih Kongresi 1. Cilt, 21-25 Eylül 1981, Ankara, ss. 49-54.
• GÜNERİ, A., ERKMEN Semih, M., GÖNÜLTAŞ, B. & KORUCU, H., (2004), “Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 2002 Yılı Çalışmaları”, 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Dösimm Basımevi, Ankara, ss. 207-214.
• HAUPTMANN, Harald. (1976), Körtepe Kazıları 1972, Keban Projesi 1972 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 5, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 25- 39.
• HAUPTMANN, Harald. (1979), Norşuntepe Kazıları 1973, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 6, Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 43-78.
• IŞIKLI, Mehmet. (2008). “Recent Investigations at Pulur (Erzurum): Observations on Northeast Anatolia Ceramics”, Edt. Karen S. Rubinson ve Antonio Sagona, Ceramic in Transitions: Chalcolitic through Iron Age in the Highlands of the Southern Caucasus and Anatolia, Anes Sup. 27, ss. 267-290.
• IŞIKLI, Mehmet. (2019), “Erzurum Ovası Alaybeyi Höyüğü Kalkolitik ve Erken Tunç Çağı Tabakaları”, Karaz’dan Büyük İskender’e Erzurum Ovası’nda Yeni Bir Keşif Alaybeyi Höyük, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, ss. 139-182.
• KARACA, Özgen. (1984), “Pirot Höyük Kazıları”, V. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, ss. 103-107.
• KOCAİSPİR, A. & Parlıtı U. (2020), “Kuzey Mezopotamya’dan Orta Asya’ya Uzanan Çok Bileşenli Kültürün İzleri: Halaf Kültürü̈”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 69, ss. 411-440.
• KODAY, S. (2018), “Türkiye’de Sürdürülebilir Hayvancılık Önündeki Sorunlar ve Çözüm Önerileri”, Edt. F. Arslan, A. Karadağ, Sürdürülebilir Kalkınma ve Türkiye, Gazi Kitabevi, ss. 297-323.
• KONYAR, E., AYMAN, İ., AVCI, C., YİĞİTPAŞA, D., GENÇ, B. & AKGÜN, R.G., (2013), “Van Kalesi Höyüğü 2011 Yılı Çalışmaları”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Pegasus Görsel İletişim Hizmetleri, Ankara, ss. 127-136.
• KORFMANN, Manfred. (1982), Tilkitepe. Die Ersten Ansätze Prähistorischer Forschung in der östlichen Türkei, İstanbuler Mitteilungen, Beihefte 26, Verlag Ernst Wasmuth: Tubingen
• KOŞAY, Hamit Zübeyir. (1972), “Pulur (Sakyol) Kazısı 1970”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 127- 138.
• KOŞAY, Hamit Zübeyr. (1984), Erzurum ve Çevresini Dip Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
• KOŞAY, Hamit Zübeyir & VARY, Herman., (1964), Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Atatürk Üniversitesi Yayınları Nr. 24, Fen Edebiyat Fakültesi-Arkeoloji Serisi Nr. 9, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• KOŞAY, Hamit Zübeyir & VARY, Herman., (1967), Güzelova Kazısı, Atatürk Üniversitesi Yayınları No. 46, Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırmaları Seri. 20, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara.
• KÖKTEN, Kılıç. (1943), “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten VII/27, ss. 601-613.
• KÖKTEN, Kılıç. (1947), “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarihöncesi Araştırmaları”, Belleten XI/43, ss. 431-472.
• KÖKTEN, Kılıç. (1972), “Keban Baraj Gölü Alanında Taş Devri Araştırmaları 1970”, Keban Projesi 1970 Çalışmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri I. No. 3, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, ss. 1-5.
• MARRO, Catherine. (2000), “Vers Une Chronologie Comparee Des Pays Du Caucase et de L’Euphrate Aux IVe-IIIe Millénaires”, Varia Anatolica, XI, In: Chronologies des pays du Caucase et de l’Euphrate aux IVe-IIIe Millénaires. From the Euphrates to the Caucasus: Chronologies for the 4th-3rd millennium B.C. Vom Euphrat in den Kaukasus: Vergleichende Chronologie des 4. und 3. Jahrtausends v. Chr. Actes du Colloque d’Istanbul, 16-19 décembre 1998. Istanbul: Institut Français d'Études Anatoliennes-Georges Dumézil, Paris, ss. 473-494.
• ÖZDOĞAN, Mehmet. (1977), Aşağı Fırat Havzası 1977 Yüzey Araştırmaları, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Aşağı Fırat Projesi Yayınları, Seri I, No. 2, Tek Ofset, İstanbul.
• ÖZFIRAT, Aynur. (2014), “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazısı (2007-2013)”, 36. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, İsmail Aygül Ofset Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti, Ankara, ss. 209-226.
• PALMIERI, Alba. (1984), “Arslantepe Kazıları”, V. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, ss. 97-102.
• PALMIERI, Alba & FRANGİPANE, Marcella. (1990), “The 1988 Campaign at Arslantepe Malatya”, XI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, ss. 191- 202.
• PARLITI, U. & CANER, E. (2021), “Geography and Climate on the Site Selection of Archaeological Settlements: Examples from Kura-Araxes Settlements in the Upper Euphrates-Malatya Basin”, Türkiye Eski Yakın Doğu Araştırmaları Dergisi (ARAS) 3, ss. 29-53.
• RUSSELL, H.F. (1980), Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, Based on a Survey by Charles Burney of Sites Along the Euphrates and Around Lake Van, British Institute of Archaeology at Ankara, Monograph 2, Bar International 85, Britain/London.
• SAGONA, Antonio. (1994), “Büyüktepe Höyük 1992”, XV. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, ss. 229-234.
• SAGONA, Antonio. (2010), “Sos Höyük, An Ancient Settlement Near Erzurum”, Edt. Mehmet Işıklı- Erhan Mutlugün- Mine Artu, Geçmişten Geleceğe Armağan: Arkeolojik, Kültürel ve Estetik Yansımalar, Erzurum, ss. 42-49.
• SAGONA, Antonio & SAGONA, Claudia. (2000), “Excavations at Sos Höyük 1998”, 21. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, ss.143-144.
• SAGONA, A., PEMBERTON, E., MCPHEE, I. & SAGONA, C. (1995), “Büyüktepe Höyük 1993 Activities”, XVI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, ss. 161-165.
• SAGONA, Antonio. ERKMEN. M. & SAGONA, C., (1997), “Excavations at Sos Höyük 1995”, XVIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, ss. 137-144.
• SEVİN, Veli. (1985), “İmikuşağı Kazıları 1983”, VI. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara, ss. 93-102.
• SEVİN, Veli & DERİN, Zafer. (1987), “İmikuşağı Kazıları 1985”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, ss. 181-204.
• SEVİN, Veli & KAVAKLI, Ersin. (1996), “Karagündüz Höyüğü ve Nekropolü 1994 Yılı Kurtarma Kazıları”, XVII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt I, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara, ss. 337-362.
• ŞAHİN, Serkan. (2020), “2019 Yılı Malatya İli Yüzey Araştırması”, Aras Türkiye Eski Yakın Doğu Araştırmaları Dergisi 2, ss. 6-18.
• ŞENYÜREK, S.Y. (1944), “Anadolu’da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 2/2, ss. 349-352.
• TARHAN, Taner & SEVİN, Veli. (1991), “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt II, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, ss. 429- 456.
• TİRYAKİ, Sırrı. (2017), “Kalkolitik Çağda Doğu Anadolu Bölgesi Madenciliğinin Başlangıç Evreleri”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7/7, ss. 177-200.
• TİRYAKİ, Sırrı. (2020a), “Bingöl Şerevdin Yaylası’nın Kaya Üstü Resimleri ve Kaya Altı Yerleşiminin Değerlendirilmesi”, Seleucia X, ss. 251-268.
• TİRYAKİ, Sırrı. (2020b), “Arkeolojik Yüzey Araştırmaları Işığında Bingöl Obsidyen Kaynak Alanlarına Yönelik Yeni Değerlendirmeler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 30/2, ss. 1-14.
• UZUNOĞLU, Edibe. (1987), “Malatya-İmamoğlu Höyüğünde 1985 Yılı Kazı Çalışmaları”, VIII. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt, I, Ankara, ss. 213- 230.
• VAN LOON, Maurits. (1978), Korucutepe 2, North-Holland Publishing Company- Amsterdam/New York/Oxford.