Farsça Bir Fusûs Şerhinin Aidiyet Problemi: Muhammed Pârsâ’nın mı, Seyyid Ali Hemedânî’nin mi?

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 1, 233 - 254, 31.03.2024

Abdulmelik İbrahimoğlu

https://doi.org/10.15869/itobiad.1348162

Öz

Fusûsu’l-hikem, Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) en önemli ve en meşhur eseridir. Arapça olarak kaleme alınan bu eser, günümüze kadar birçok dile çevrilmiş, ihtisar edilmiş ve başta Arapça olmak üzere Farsça ve Türkçe gibi çok sayıda şerhe konu olmuştur. Fusûs’un Farsça şerhlerinden biri Muhammed Pârsâ’ya (ö. 822/1420) isnat edilmiştir. Gerek kütüphane kataloglarında gerekse bibliyografik kaynaklarda kayıtlı bulunan bu şerh, Pârsâ’ya nisbetle Celîl Misgernijâd (1940-2011) tarafından HŞ 1357/1978 yılında yapılan doktora çalışmasıyla İran’da tahkik edilmiş, neşrinden kısa bir süre önce bir makaleyle ilim dünyasına tanıtılmış ve ardından basılmıştır. Aynı şerh Seyyid Ali Hemedânî’ye (ö. 786/1385) de nisbet edilmiştir. Dolayısıyla araştırmacılar arasında eserin kime ait olduğuna dair tartışma yaşanmıştır. Bu tartışmanın bir tarafında eseri tahkik eden Celîl Misgernijâd, diğer tarafında da aidiyet tartışmasında en ciddi itirazları dile getiren Necîb Mâyil Herevî bulunmaktadır. Buna göre Celîl Misgernijâd şerhin Muhammed Pârsâ’ya, Necîb Mâyil Herevî de Seyyid Ali Hemedânî’ye ait olduğunu ileri sürmektedir. Çalışmada bu aidiyet meselesi çeşitli yönleriyle tartışılarak konuya ışık tutulmaya ve katkı sunulmaya çalışılmıştır. Yani söz konusu şerhin Muhammed Pârsâ’ya ait olduğu kanısında olanların argümanları ile Seyyid Ali Hemedânî’ye ait olduğunu ileri sürenlerin delilleri ortaya konup tartışılmış, değerlendirilmiş ve elde edilen veriler ışığında bir sonuca ulaşılmaya çalışılmıştır. Bu arada Necîb Mâyil Herevî’nin başlangıçta şerhin Muhammed Pârsâ’ya ait olduğu fikrini taşıdığı tesbit edilmiş, Celîl Misgernijâd’ın da Herevî’nin itirazlarına verdiği cevapta yetersiz kaldığı anlaşılmıştır. Yanı sıra her iki araştırmacının da Türkiye’deki nüshaları yeterince incelmediği hatta bazılarından haberdar olmadığı görülmüştür. Ayrıca şerhin birtakım özellikleri kaydedilmiş, Türkiye’deki el yazması nüshalarından söz edilmiş ve tarafımızdan yeni tesbit edilmiş bir el yazması nüsha tanıtılmıştır. Gerek Seyyid Ali Hemedânî’ye gerekse Muhammed Pârsâ’ya nisbetle kayıtlı bulunan el yazması nüshalar matbu ve diğer nüshalarla karılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İbnü’l-Arabî, Farsça Fusûs Şerhi, Muhammed Pârsâ, Seyyid Ali Hemedânî.

The Belongingness Problem of a Persian Commentary on Fusūs: Muhammad Pārsā’s or Sayyed Ali Hamadānī?

Öz

Fusūs al-hikam is the most important and most famous work of Muḥyī al-Dīn Ibn al-ʿArabī (d. 638/1240). This work, which was written in Arabic, has been translated into many languages and abbreviated and has been the subject of many commentaries such as Arabic, Persian, and Turkish. One of the Persian commentaries of Fusūs has been attributed to Muhammad Pārsā (d. 822/1420). This commentary, which is registered in both library catalogs and bibliographic resources, has been made a critical edition in Iran by Jaleel Mesgarnejād (1940-2011), attributing to Pārsā, in H Sh 1357/1978, and it has been introduced to the world of science with an article and then published. The same commentary has been attributed to Sayyed Ali Hamadānī (d. 786/1385). Therefore, there has been a debate among the researchers about who the work belongs to. On one side of this debate, there is Mesgarnejād, who made a critical edition of the work, and on the other side, Najeeb Māyel Harawī, who expressed the most serious objections in the discussion of belongingness. According to this, Mesgarnejād claims that the commentary belongs to Pārsā, and Harawī claims that it belongs to Hamadānī. In this study, this issue of belonging has been discussed in various aspects, and it has been tried to shed light on the subject and contribute to it. In other words, the arguments of those who think that the commentary in question belongs to Pārsā and the evidence of those who claim that it belongs to Hamadānī have been presented, discussed, evaluated, and tried to conclude in the light of the obtained data. In the meantime, it has been determined that Harawī had the idea that the commentary belonged to Pārsā at the beginning, and it has been understood that Mesgarnejād was insufficient in his response to Harawī’s objections. It has been seen that both researchers did not sufficiently examine the manuscript copies in Turkey and even were not aware of some of them. In addition, some features of the commentary have been recorded, manuscript copies in Turkey have been mentioned and a newly identified manuscript from us has been introduced. Manuscript copies registered concerning both Hamadānī and Pārsā have been compared with printed and other copies.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ibn al-Arabī, Persian Commentary on Fusūs, Muhammad Pārsā, Sayyed Ali Hamadānī.

Kaynakça

• Acer, A. (2019). İbnü’l-Arabî Takipçisi Olarak Abdurrahman Câmî ve Şerhu Fusûsi’l-Hikem’i: Tahkik ve İnceleme (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize.
• Algar, H. (1991). İlk Dönem Nakşibendî Geleneğinde İbn Arabî’nin Düşüncelerinin İzleri. çev. Sâlih Akdemir. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 5(1), 1-20.
• Arslan, A. (2017). Emîr-i Kebîr Seyyid Ali Hemedânî Hayatı, Eserleri ve Görüşleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Bâharzî, A. N. (1371). Makâmât-ı Câmî. thk. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: Neşr-i Ney.
• Bedahşî, N. C. (1374). Hulâsatü’l-menâkıb: Der Menâkıb-ı Mîr Seyyid Ali Hemedânî. thk. Seyyide Eşref Zafer. İslâmâbâd: İntişârât-ı Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi Îrân u Pâkistân.
• Câmî, N. A. (1370). Nakdü’n-nusûs fî şerhi Nakşi’l-Fusûs. thk. William Chittick. Tahran: Müessese-i Mütâlaât u Tahkîkât-ı Ferhengî.
• Câmî, N. A. (1373). Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. thk. Mahmûd Âbidî. Tahran: İntişârât-ı Ittılâât.
• Chittick, W. (1370). Mukaddime. Nûreddîn Abdurrahman Câmî, Nakdü’n-nusûs fî şerhi Nakşi’l-Fusûs (s. 1-94) içinde. thk. William Chittick. Tahran: Müessese-i Mütâlaât u Tahkîkât-ı Ferhengî.
• Cihânbahş, C. (1377). Füsûs der Kâr-ı Fusûs: Nigâhî be Do Şerh ez Fusûsu’l-hikem-i Şeyh-i Ekber. Âyîne-i Mîrâs, 1(2), 50-52.
• Dirâyetî, M. (1391-1394). Fihristgân-ı Nushahâ-yi Hattî-yi Îrân (FNHI) (Cilt 20). Tahran: Sâzmân-ı İsnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhûrî-yi İslâmî-yi Îrân.
• Envârî, S. M. (1356). Mîr Seyyid Ali Hemedânî ve Tahlîl-i Âsâr-ı O. Neşriyye-i Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-ı İnsânî, 29(123), 297-363.
• Gazzâlî, E. H. M. b. M. (2005). İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru İbni Hazm.
• Gürer, D. (2004). Klâsiklerimiz/XII: “Fusûsu’l-hikem” (Muhyiddîn İbn Arabî, 560-638/1165-1240). Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 5(13), 395-442.
• Habeşî, A. M. (2004). Câmi‘u’ş-şurûh ve’l-havâşî: Mu‘cemun şâmil li-esmâi’l-kütübi’l-meşrûha fi’t-türâsi’l-İslâmî ve beyâni şurûhihâ (Cilt 2). Ebû Zabî: el-Mecme‘u’s-Sekâfî.
• Hândmîr, G. b. H. (1380). Habîbü’s-siyer fî ahbâri efrâdi’l-beşer (Cilt 3). nşr. Muhammed Debîr Siyâkî, Tahran: İntişârât-ı Kitâbfurûşî-i Hayyâm.
• Hârizmî, T. H. b. H. (1364). Şerh-i Fusûsu’l-hikem (Cilt 2). thk. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ.
• Hemedânî, S. A. (901). Hall-i Fusûsu’l-hikem. Süleymaniye YEK, Şehîd Ali Paşa, No. 2794, vr. 508b-684a.
• Herevî, N. M. (1364). Mukaddime. Tâceddîn Hüseyin b. Hasan Hârizmî, Şerh-i Fusûsu’l-hikem (Cilt 1) (s. 15-42) içinde. thk. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ.
• Herevî, N. M. (1366). Çehâr Nazar Pîrâmûn-i Çehâr Eser-i Mensûb be Seyyid Ali-yi Hemedânî. Dâniş, 3(11), 90-116.
• Herevî, N. M. (1367). Mukaddime. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî, Resâil-i İbn-i Arabî: Deh Risâle-i Mütercem-i Şeyh-i Ekber (s. 9-59) içinde. çev. Hasan Geylânî v.dğr. nşr. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ.
• Herevî, N. M. (1370). Nakd u Nazar Derbâre-i Çehâr Eser-i Seyyid Ali-yi Hemedânî. Âyine-i Pijûhiş, 2(9), 6-19.
• Herevî, N. M. (1371). Ta‘lîkât. Abdülvâsi‘ Nizâmî Bâharzî, Makâmât-ı Câmî (s. 269-345) içinde. thk. Necîb Mâyil Herevî. Tahran: Neşr-i Ney.
• Herevî, N. M. (1377). Şeyh Abdurrahmân Câmî. Tahran: Tarh-ı Nov.
• Hilmî, M. R. (1326). el-Burhânü’l-ezher fî menâkıbi’ş-Şeyhi’l-Ekber. tsh. Mahmûd es-Semkerî el-Halebî. Kahire: Matba‘atü’s-Se‘âde.
• İbrahimoğlu, A. (2022a). Erken Dönem Hâricî-İbâzî Tefsir Anlayışı: Hûd b. Muhakkem el-Hüvvârî Örneği. Ankara: Fecr Yayınları.
• İbrahimoğlu, A. (2022b). Muhammed Pârsâ’nın Başyapıtı Faslü’l-Hitâb. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 14(3), 1116-1143.
• İbrahimoğlu, A. (2023a). Bir Sûfî Müderris Portresi Muhammed Pârsâ. Ankara: İlahiyat Yayınları.
• İbrahimoğlu, A. (2023b). Muhammed Pârsâ’nın Tasavvufî Görüşleri. Ankara: İlahiyat Yayınları.
• İsmail Paşa, B. (1945-1947). Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (Cilt 2). haz. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kâşânî, A. (2008). Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Abdurrahim Alkış. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kâtib Çelebi, H. H. (1941). Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn (Cilt 2). haz. M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. İstanbul: Maârif Matbaası.
• Kılıç, M. E. (1996a). Fusûsu’l-Hikem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 13 (s. 230-237) içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kılıç, M. E. (1996b). el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 13 (s. 251-258) içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lârî, R. A. (1396). Tekmile-i Nefehâtü’l-üns (Şerh-i Ahvâl u Âsâr-ı Câmî). thk. Mahmûd Âbidî. Tahran: Merkez-i Pijûhişî-yi Mîrâs-ı Mektûb.
• Lârî, R. A. (t.y.). Hâşiye-i Nefehâtü’l-üns. Süleymaniye YEK, Şehîd Ali Paşa. No. 1163, vr. 1b-238a.
• Mehmed Tâhir, B. (1316). Terceme-i Hâl ve Fezâil-i Şeyhu’l-Ekber Muhyiddîn-i Arabî. nşr. Tüccârzâde İbrâhîm Hilmî. İstanbul: Kitâbhâne-i İslâm ve Askerî-İbrâhîm Hilmî.
• Mehmed Tâhir, B. (1329). Terceme-i Hâl ve Fezâil-i Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası.
• Misgernijâd, C. (1357). Tashîh-i İntikâdî ve Şerh-i Müşkilât-ı Şerh-i Fusûsu’l-hikem-i Hâce Muhammed Pârsâ (Doktora tezi). Tahran Üniversitesi, İran.
• Misgernijâd, C. (1365). Şerh-i Fusûsu’l-hikem-i Hâce Pârsâ. Ma‘ârif, 3(2), 83-92.
• Misgernijâd, C. (1366). Mukaddime. Muhammed Pârsâ, Şerh-i Fusûsu’l-hikem (s. 5-56) içinde. thk. Celîl Misgernijâd. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Misgernijâd, C. (1370). Berresî-yi Şurûh-ı Fârsî-yi Fusûsu’l-hikem ve Te’emmul der Sıhhat-i İntisâb-ı Şurûh be Şârihîn. Ma‘ârif, 8(2), 41-69.
• Münzevî, A. (1363). Fihrist-i Müşterek-i Nüshahâ-yı Hattî-yi Fârsî-yi Pâkistân (Cilt 3). İslâmâbâd: İntişârât-ı Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi Îrân u Pâkistân.
• Nefîsî, S. (1344). Târîh-i Nazm u Nesr der Îrân ve der Zebân-ı Fârsî (Cilt 2). Tahran: Çâphâne-i Mîhen.
• Nevâyî, A. Ş. (1996). Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve. haz. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nevşâhî, Â. (1396). Fihrist-i Nushahâ-yi Hattî-yi Fârsî-yi Pâkistân (Fihrist-i 8000 Nusha-i Hattî-yi Kitâbhânehâ-yi Şahsî ve Dovletî) (Cilt 2). Tahran: Merkez-i Pijûhişî-yi Mîrâs-ı Mektûb.
• Nevşâhî, Â. (2019). Pîr Muhammed Hasan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt Ek-2 (s. 396). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Orhan, K. Z. (2016). Alâüddevle Simnânî ve Tasavvufî Görüşleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Pârsâ, M. (1366). Şerh-i Fusûsu’l-hikem. thk. Celîl Misgernijâd. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Pârsâ, M. (1381). Faslü’l-hitâb. thk. Celîl Misgernijâd. Tahran: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Pârsâ, M. (1970). Tahkîkât (Tuhfetü’s-sâlikîn). nşr. Ali Ahmed Şâh Herevî. Delhi: Efgânî Dâru’l-Kütüb.
• Pârsâ, M. (t.y.). Şerh-i Fusûsu’l-hikem. Çankırı İl Halk Ktp., No. 348, vr. 1b-239a.
• Pârsâ, M. (t.y.). Şerh-i Fusûsu’l-hikem. Süleymaniye YEK, Şehîd Ali Paşa, No. 1366/2, vr. 27b-70b.
• Riyâz, M. (1370). Ahvâl u Âsâr u Eş‘âr-ı Mîr Seyyid ‘Alî Hemedânî bâ Şeş Risâle ez Vey. İslâmâbâd: İntişârât-ı Merkez-i Tahkîkât-ı Fârsî-yi Îrân u Pâkistân.
• Safî, F. A. b. H. (2536). Reşehât-ı Aynü’l-hayât (Cilt 1). thk. Ali Asgar Muîniyân. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Nîkûkârî-yi Nûriyânî.
• Schimmel, A. (2012). İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Şerîfî, B. b. S. (1990). Mukaddime. Hûd b. Muhakkem el-Hüvvârî, Tefsîru kitâbillâhi’l-‘azîz (Cilt 1) (s. 5-44) içinde. thk. Belhâc b. Saîd Şerîfî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Tahrânî, Â. B. (1983). ez-Zerî‘a ilâ tesânîfi’ş-Şî‘a (Cilt 7, 13). Beyrut: Dârü’l-Advâ.
• Tedeyyün, M. (1367). Hâce Muhammed Pârsâ ve Şerh-i Fusûsu’l-hikem. Neşr-i Dâniş, 9(2), 42-47.
• Yahyâ, O. İ. (1353). Mukaddime. Âmülî, Haydar, el-Mukaddimât min Kitâbi Nassi’n-nusûs fî Şerhi Fusûsi’l-Hikem içinde (s. 6-69). nşr. Henry Corbin ve Osman İsmâîl Yahyâ. Tahran: İnstitû-i Îrân u Fransa-i Pijûhişhâ-yı İlmî.
• Yahyâ, O. İ. (1964). Histoire et Classification de l’œuvre d’Ibn Arabî (Cilt 1-2). Damas (Şam): Institut Français de Damas.