Comparison of Stacking in Turkish Celı Thuluth Calligraphy Styles: Espas and Composition Balance

Yıl 2024, Cilt: 13 Sayı: 2, 766 - 791, 01.07.2024

Müşerref Beyza Aykaç , Mehmet Nuhoğlu

https://doi.org/10.15869/itobiad.1464173

Öz

The importance and aesthetic value of khat/calligraphy in the Islamic world hold a special position among other art forms. Across societies adhering to the Islamic faith, various script styles that constitute khat have maintained their privileged status, albeit with different intensities and variations depending on geography. Therefore, celi thuluth exhibits a unique developmental process in its handling by the Turks. While the aesthetic values of khat scripts are easily appreciated by khattats or individuals with a particular interest in this art, it has often been challenging, sometimes impossible, for those outside the discipline of khat to assess its value. This study does not aim to provide definitive information on how spacing and composition should be adjusted in celi thuluth, but it rather focuses on how spacing and composition balance is achieved, how different khattats exhibit varying and similar approaches, and even how the same khattat may alter spacing and composition in the same phrase written at different times. To attend to this issue, an evaluation of spacing and composition balance is made based on 14 compositions written by nine different khattats derived from the phrase ''Gardens of Eden, whereof the gates are opened for them'' from the Sad Surah (Chapter 38, Verse 50). Of the 14 compositions, seven were found to be highly successful in terms of spacing and composition. Of the remaining eight compositions, three were of moderate quality, while five were deemed unsuccessful. Deficiencies in spacing were illustrated within the works through certain drawings. As the most important principle defining celi thuluth is the balance between spacing and composition, this study holds significance for khat students and enthusiasts engaged in celi thuluth and for those with a special interest in this art form.

Anahtar Kelimeler

Celi Thuluth, Stack/Composition, Spacing, Composition, Balance

Bir İstif Mukayesesi ile Türk Celî Sülüs Yazılarında Espas ve Kompozisyon Dengesi

Öz

İslam dünyasında hat sanatının önemi ve estetik değeri diğer sanat dalları arasında çok özel bir konuma sahiptir. İslam dinine mensup hemen hemen tüm toplumlarda, hat sanatını oluşturan çeşitli yazı türleri coğrafyaya göre farklı türlerde farklı yoğunluk göstermekle beraber ayrıcalıklı yerini korumuştur. Dolaysıyla celî sülüs, Türkler tarafından ele alınışında kendilerine özgü bir gelişim süreci göstermektedir. Türk kültürü içinde gelişen celi sülüs; Türklerin inşa ettiği dini yapıların neredeyse tamamında kağıt, ahşap, deri gibi malzemelerin üstüne yazılmıştır. Bu yazılar başlangıçta dini bir gereklilik olmayan ama zamanla dini bir gereklilik gibi görülerek, uzaktan okunabilecek şekilde yazılmış bir yazı türüdür. Hat sanatında yazıların estetik değerleri, onu meşk eden hattatlar veya bu sanatla özel bir ilgi sonucu meşgul olan kişiler tarafından kolayca anlaşılırken, hat sanatı araştırmacılarının dışındakilere, değerlendirilmesi oldukça güç, bazen imkânsız olmuştur. Bu çalışmada celi sülüs yazıda bulunan espas ve kompozisyonun nasıl ayarlanması gerektiğine dair kesin bilgiler vermekten ziyade, espas ve kompozisyon dengesinin nasıl sağlandığına, hattatların birbirinden farklı ve benzer tavırlarını nasıl ortaya koyduğuna, hatta aynı hattatın farklı tarihlerde yazdığı aynı ibaredeki espas ve kompozisyonu nasıl değiştirdiğine odaklanmaktadır. Bu meselenin somutlaştırılması için, Sad Suresi’nin 50. ayeti olan ''Cennâti ‘adnin müfettehaten lehümü-l-ebvâb'' (Kapıları yalnızca kendilerine açılmış Adn cennetleri vardır) ibaresi seçilmiştir. Bu ibareden oluşturulan istiflerden 9 farklı hattat tarafından yazılmış 14 istif üzerinden espas ve kompozisyon dengesinin bir değerlendirilmesi yapılmıştır. 11 yazıdan 7 'sinin espas ve kompozisyon açısından çok başarılı olduğu görülmüştür. Kalan 8 yazının 3'ü orta seviye, 5 yazının ise bazı eksikliklerinin olduğu noktasında değerlendirme yapılmıştır. Espas bakımından eksiklikler eser içinde bazı çizimlerle ifade edilmiştir. Celî sülüs yazıyı celi sülüs yapan kaidelerin en önemlisi espas ve kompozisyon dengesi olduğundan, bu çalışma celî sülüs yazı ile istif çalışan hat talebeleri ve bu sanata özel ilgisi olanlar için önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Celî Sülüs, İstif, Espas, Kompozisyon, Denge

Destekleyen Kurum

Yıldız Teknik Üniversitesi

Kaynakça

• Alparslan, A. (1993). ''Celi''. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/265-267. İstanbul: TDV Yayınları.
• Alparslan, A. (2012). Osmanlı Hat Sanatı Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Baltacıoğlu, I. H. (1957). Türk Sanat Gelenekleri Yıllık Araştırma Dergisi. sayı :1 . 1956 Ankara.
• Baltacıoğlu, I. H. (1971). “Türk Yazı Sanatlarında Güzelliğin Kaynakları”. Türk Plastik Sanatları. 1971 Ankara.
• Berger, J.( 2020). Görünüre Dair Küçük Bir Teoriye Doğru Adımlar. (çev. Bülent Somay). İstanbul: Metis Yayınları. 8. baskı.
• Berk, S. (2003). Hattat Mustafa Rakım Efendi. Kaynak yayınları. İstanbul.
• Çağbayır, Y. (2017). Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çankı, M. N. (2021). Büyük Felsefe Lügat. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Çetin, N. M. (1989). ''Aklam-ı Sitte''. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/276-280. İstanbul: TDV Yayınları.
• Derman, U. (2011). Ömrümün Bereketi 1. İstanbul: Kubbealtı yayınları.
• Derman, U. (2021). Ömrümün Bereketi 4. İstanbul: Kubbealtı yayınları.
• Develioğlu, F. (1993). Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lügat. Aydın Kitapevi. Ankara
• Frutiger, A. (1989) Sing And Symbols; Their Design And Meaning. West Germany
• Günüç, F. (2002). “Bir İstif Mukayesesi İle XV. - XX. Yüzyıllar Arasında Osmanlı
• Dini Mimarisinde Celi Sülüs Yazının Gelişimi”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan Bildiriler (10-13 Ekim 2001), İzmir. s.335-343
• Günüç, F. (1991). ''Xv-Xx Yüzyıl Osmanlı Dini Mimarisinde Celi Sülüs Hattı Ve Uygulama Alanları'' Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış doktora tezi..
• Harmancı, A., Gürpınar, Ö.,Demir, A. (2022). Sanatta Espas- Mekân İlişkisi: Mehmet Kavukçu Örnegi. Sanat ve Tasarım Dergisi (29), 177-197.
• Leamann, O. (2019). İslam Estetiğine Giriş (çev. Nuh Yılmaz). Küre Yayınları. 4. Baskı.
• Müstakimzade, S. S. (2014). Tuhfe-i Hattatin, Klasik Yayınları. Haz. Mustafa Koç. İstanbul.
• Özkeçeci, İ. (2017). Hat Sanatını Tanımak. Yazıgen Yayınları. İstanbul
• Serin, M. (2010). Hat Sanatı Ve Meşhur Hattatlar. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Sülün, M. (2013). Sanata Vurulan Kur'an Mührü. Kaynak Yayınları.
• Yazır, M. B. (1972). Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli I. Gaye Matbaacılık. Ankara.
• Yazır, M. B. (1989). Medeniyet Aleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli III. Gaye Matbaacılık. Ankara. İnternet Kaynakçası
• Görsel 3. https://tr.pinterest.com/pin/543528248797342148
• Görsel 4. https://tr.pinterest.com/pin/543528248797341197/
• Görsel 5. https://twitter.com/hattatberk/status/1729897071216410911
• Görsel 6. http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1632&HKNO=20
• Görsel.7 http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KN O=1889&HKNO=20
• Görsel8.https://www.istanbulantiksanat.com/urun/3740943/circirli-ali-efendi-o-1902-hattatin-kendisi-tarafindan-altin-murekkeple-fuzul
• Görsel 12. http://www.kalemguzeli.org/index.php?go=main&KNO=6İnternet
• Görsel 13.https://www.ketebe.org/eser/3754?ref=artist&id=747
• Görsel 17. https://islamicartstudies.com/ghubar/%d9%86%d9%88%d8%b4%d8%aa%d8%a7%d8%b1-%d8%ae%d8%a7%d9%86%d9%87/%d9%85%d8%ad%d9%85%d8%af-%d8%b3%d8%a7%d9%85%db%8c-%
• Görsel 19. https://www.ketebe.org/eser/4345?ref=artist&id=465
• Görsel 20. https://www.istanbulantiksanat.com/urun/4470334/macid-ayral-1891-1961-celi-sulus-istif-ketebeli-39x55-cm-hicri-1341-m-192
• Görsel 22. https://nawadirkhat.blogspot.com/2019/03/blog-post.html
• Görsel 26. http://kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1519&HKNO=20
• Görsel 27.https://www.ketebe.org/eser/2359?ref=artist&id=2120