TATAR TÜRKÇESİNDE OĞUZCA BİÇİMBİRİMLER I: ZAMAN EKLERİ

Yıl 2022, , 123 - 132, 30.06.2022

Ahmet Turan Türk

https://doi.org/10.47089/iuad.1113081

Öz

Yeryüzündeki dillerin, kullanıldıkları zaman ve mekân diliminde belirli bir değişikliğe uğradığı bilinmektedir. Söz konusu değişiklik; dilin kendi doğal yapısından kaynaklanabileceği gibi toplumlar arasındaki dinî, ticari, teknolojik vb. ilişkiler neticesinde ortaya çıkan etkileşimlerle de gerçekleşebilmektedir. Bu etkileşimler, farklı diller arasında olabileceği gibi bir dilin lehçeleri arasında da meydana gelmektedir. Farklı diller arasındaki etkileşimler daha çok söz varlığında yaşanırken lehçeler arasındaki etkileşimler söz varlığının yanı sıra ses, biçim ve söz dizimi düzleminde de görülebilmektedir.
Türk kültür coğrafyasının kuzey kolunu temsil eden Kıpçak grubu Türk yazı dilleri içerisinde en eski yazı dili geleneğine sahip olan Tatar Türkçesi, tarihi süreçte Çağatay ve Oğuz yazı dillerinin etkisi altında kalmıştır. Özellikle Osmanlı Türkçesinin Karadeniz’in kuzey coğrafyasındaki etkisi artınca, bu topraklardaki Kıpçak grubu yazı dillerini etkilemiş ve onların dillerinde bakiyeler bırakmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un işaret ettiği ortak yaşamdan XX. yüzyılın başlarına kadarki zaman diliminde Oğuz yazı dilinden Tatar Türkçesine, bu çalışmanın konusu ve sınırlılıkları içerisinde olan, bazı zaman eklerinin girdiği görülmektedir. Özellikle Osmanlı Türkçesi ile ilişkiler, daha önce yazı diline girmiş bazı Oğuzca unsurların koyulaşmasını ve ölçünlü dilde standartlaşmasını sağlamıştır.
Bu çalışmada, Osmanlı Türkçesinin Karadeniz’in kuzey coğrafyasındaki etkisi sonucunda Tatar Türkçesinde Oğuz Türkçesi unsuru olarak karşımıza çıkan “Belirsiz Gelecek Zamanın Olumsuz Çekimi” ve “Kesin Gelecek Zaman” ekleri ele alınmış; söz konusu eklerin tarihî ve çağdaş görünümlerine değinilerek kullanımları örneklendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oğuzca Biçimbirimler, Osmanlı Türkçesi, Tatar Türkçesi, Zaman Ekleri, Belirsiz Gelecek Zamanın Olumsuz Çekimi, Kesin Gelecek Zaman

Kaynakça

• Agacanov, Sergey Grigoreviç (2002). Oğuzlar. (Çev. Ekber N. Necef, Ahmet Annaberdiyev). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Argunşah, Mustafa, Sağol Yüksekkaya, Gülden (2019). Karahanlıca, Harezmce, Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları. Bulak, Şahap (2017). Karşılaştırmalı Tarihi Türk Yazı Dilleri Grameri -Fiil Çekimi-. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, Janos (2021). Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, Kemal (2011). “Türkçede İsim-Fiiller”. Türk Gramerinin Sorunları-Bildiriler I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 231-237.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican (Ed.) (2006). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I –Fiil- Basit Çekim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, Marsel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Eynel, Sema (2013). Erken Dönem Tatar Türkçesi Kuran Tefsiri (Transkripsiyonlu Metin, Dil İncelemesi). Denizli: Pamukkale Üniversitesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Gabain, Annemarie von (1988). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Güner, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Hisamova, Fagime Mirgaliyevna (2006). Tatar Tělě Morfologiyesě, Kazan: Meġarif Neşriyatı.
• Hisamova, Fagime Mirgaliyevna (2017). Tatar Tělěněñ Tarihi Grammatikası -Fonetika, Morgologiya-. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Karaağaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, Günay (2017). “Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler”. Türkçe Üzerine Yazılar. (Haz. Ahmet Turan TÜRK). Ankara: Akçağ Yayınları. s. 111-120.
• Karahan, Akartürk (2013). Dîvânu Lugati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (1959). “Türkçede –acak/-ecek Gelecek Zaman (Futurum) Ekinin Yapısı Üzerine”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. Cilt: 17. Sayı: 1-2. s. 159-168.
• Kurat, Akdes Nimet (1966). Türkiye ve İdil Boyu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Öner, Mustafa (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, Mustafa (2020). “Türk Dünyasında Ana Dil Ortaklığı ve Ayrımlaşma”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi. Sayı: 13 (32). s.1558-1569.
• Safiullina, Flera Sadriyevna, Zekiyev, Mirfatih (2002). Hezěrgě Tatar Edebi Tělě. Kazan: Meġarif Neşriyatı.
• Şahin, Erdal (1999). “Osmanlıların Kazan Tatar Türklerinin Kültürü ve Diline Etkileri”. Osmanlı. C. 9. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 353-360.
• Timurtaş, Faruk Kadri (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi (1966). “Kazan Hanlığında İslam Türk Kültürü”. İslâm Tetkitleri Enstitüsü Dergisi. Cilt III. Cüz 3-4. s. 179-204.
• Toparlı, Recep, Çögenli, M. Sadi, Yanık, Nevzat H. (1999). El-Kavaninü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tumaşeva, Dilara Garifovna (1978). Hezěrgě Tatar Edebiy Tělě. Kazan: Kazan Universitetě Neşriyatı.
• Türk, Ahmet Turan (2020). Erken Dönem Tatar Türkçesine Ait Çok Lehçeli Bir Metin Tefsīr-i Noʿmānī. Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Zekiyev, Mirfatih vd. (2002). Tatar Grammatikası-Morfologiye. Tom II,.(Red. M. Zekiyev). Meskev-Kazan: İnsan-Fikěr.